Wij dachten altijd dat het de Herengracht heette, en misschien vroeger de Heerengracht, maar het had dus Heeregracht moeten zijn (nog steeds).

De tijd staat niet stil. Er wordt gebouwd en gesloopt, straten verdwijnen, nieuwe wijken verrijzen. Winkels gaan weg, bedrijven sluiten, groen maakt plaats voor nieuwbouw. De Zaanstreek is de afgelopen decennia sterk veranderd. De Orkaan brengt dat in beeld. Op één plek die in het verleden op de foto is gezet, maken we nu opnieuw ‘dezelfde’ foto. Zoek de verschillen…

Deze ansichtkaart komt uit een serie foto’s van Orkaan-redacteur Piet Bakker. Bert Versteeg maakte de eigentijdse foto en zorgde voor de achtergrondinformatie. Vandaag de Heerengracht (Herengracht) Zaandam.

Heerengracht Zaandam

Historisch gezien is de naam Herengracht onjuist want het voormalige pad is genoemd naar haar eerste bewoner, Gerrit Heere. Oorspronkelijk heette het pad, waarvoor in 1660 het eerste padreglement werd opgesteld, ook Heeregracht.

Het pad werd in 1871 gedeeltelijk overgenomen door de gemeente Zaandam die vervolgens in 1888 het hele pad overnam. Net als de Rozengracht en Bloemgracht heeft de naam niets met een gracht te maken maar was het gewoon een sloot. Na de gedeeltelijke overname in 1871 werd de naam veranderd van Heeregracht naar Herengracht.

De woningen aan de noordkant van de straat, in het verlengde van het Wijnkanspad, werden vanaf 1890 gebouwd en dit gedeelte werd dan ook Nieuwe Herengracht (de zuidkant was de Oude Herengracht) genoemd.

De woningen waren met bruggetjes over de Heerengrachtsloot te bereiken. De sloot werd omstreeks 1925 gedempt waarna in 1929 de gehele straat weer Herengracht werd genoemd. Op de gedempte sloot werd het nog aanwezige plantsoen aangelegd. We zien op de foto’s het laatste deel, van de Herengracht, dat tussen de Herenstraat en de Vaart.

De schoorsteen die we op de oude foto zien is van Polak en Schwartz, producent van geurstoffen, dat in 1889 werd opgericht in Zutphen en in 1896 naar Zaandam verhuisde.

In 1930 werd er een nieuwe fabriek langs de Vaart, in het verlengde van de Herengracht, gebouwd en vervolgens fuseerde Schwarz en Polak in 1958 met het Amerikaanse bedrijf Van Ameringen Haebler en ging het verder onder de naam IFF International Flavors & Fragrances Inc. waarna de vestiging in Zaandam werd opgeheven. Het voormalige fabriekspand bleef behouden en is thans bekend als Maison d Èssence en bevat 22 appartementen.

Rechts van het midden staat op Herengracht 106 de voormalige Christelijk Gereformeerde kerk Menorah, gebouwd in 1893. De kerkgemeenschap zetelde aanvankelijk in twee woningen aan het Wijnkanspad die tot vergaderzaal waren verbouwd. Eigenaar was T. de Vries die toestemming tot deze verbouwing gaf onder voorwaarde dat als er een ander kerkgebouw was gevonden de woningen in oude staat moesten worden teruggebracht.

Al heel snel werd het gebouwtje te klein waarna er een stuk land werd aangekocht op de Herengracht. Op dit land had een kaaspakhuis gestaan waarvan de fundamenten nog aanwezig waren waarna de aannemer, de firma I & D Eilman voor F. 4600,- gebruikmakend van de fundamenten een kerkgebouw, consistorie en kosterswoning bouwde.

De kerk werd door afname van het aantal leden, er waren er nog 92 waarvan er gemiddeld 25 naar de dienst kwamen, en vergrijzing, in 2005 afgestoten. In 2007 werden er vier appartementen in gebouwd. De kerkgemeenschap verhuisde naar ’t Kalf waar hun diensten nu in de Zaankerk aan de Drielse Wetering worden gehouden.

Waar de Heeregracht eeuwenlang een pad haaks op de Westzijde was met daarachter de molens in het veld, is het inmiddels ontsloten door de Vaartkade in het westen waardoor je via een brug in het verlengde van de Botenmakersstraat naar de Provincialeweg kon. Via de Herenstraat kom je in de Stationsstraat.

En dan is er ook nog De Hoopsteeg die tussen Herengracht 66 en 68 ligt en uitkomt in de Botenmakersstraat. De Hoopsteeg is vernoemd naar paltrok houtzaagmolen De Hoop die achter het Wijnkanspad iets ten westen van de huidige Hoopsteeg stond. Wanneer deze molen werd gebouwd is onbekend maar hij was in 1703 al aanwezig. De molen werd in 1711 verplaatst, maar waarheen is niet duidelijk.

Er werd echter een nieuwe paltrok op het land gebouwd die ook weer de naam De Hoop kreeg, dit was een wagenschotzager die later is verbouwd tot balkenzager. De molen bleef tot 1888 houtzagen en werd in dat jaar voor F. 363,- verkocht aan molensloper Cornelis Zemel die vervolgens een eind aan het bestaan van De Hoop maakte.

Bekijk hier alle fototijdreizen.

Foto en tekst 2024: Bert Versteeg. Bronnen: Gemeentearchief Zaanstad, Zaanwiki, Reliwiki, Menorah Zaanstad, Molendatabase.