Na 116 jaar kwamen er géén wapens meer uit de Artillerie-Inrichtingen…

Het Hembrugterrein heeft bij de Zaankanters altijd een waas van geheimzinnigheid om zich heen gehad. Er stonden overal borden met de dreigende tekst: ’bewaking met honden, niet betreden’. En bij de ingang werd zo ongeveer je doopceel gelicht. Toch was het niet zo geheimzinnig, op dit terrein werden wapens ontwikkeld, gefabriceerd en getest.

Feitelijk blijkt dat al in 1679 een begin werd gemaakt van een historie vol wapens, politiek en vooral verhuizingen. Om precies te zijn werd op 4 augustus van dat jaar door de Edel-Mogende Heren Staten van Holland en Westfriesland een zgn ‘affuitenmakerij’ opgericht (een affuit is het ‘onderstel’ waarop het kanon werd gezet). Als vestigingsplaats werd gekozen voor Delft. De redenen voor deze keuze zijn -afgezien van de ligging áchter de waterlinie – van politieke aard. Eén van de gecommiteerde raadsleden was zoon van de regent van Delft. Maar goed het begin was daar, zij het bescheiden, met slechts 27 werklieden.

Zicht op het Hemveld vanaf de Hembrug, opname rond 1918 (Gemeentearchief Zaanstad)

Interessant wordt het in 1887, als alle intussen onder ‘s Rijks bewind ontstane wapenfabriekjes, ijzergieterijen en de slagkruidfabriek onder één noemer worden gebracht: de Artillerie-Inrichtingen. Het grootste deel van deze ‘inrichtingen’ wordt rond 1895/1899 verhuisd naar het Hemveld in Zaandam. De ligging was strategisch gekozen, dicht bij Amsterdam en direct aan het Noordzeekanaal, dat 20 jaar daarvoor was geopend. Een vuurwerkerij, een projectielfabriek en ook een ijzergieterij verschenen uit het niets.

De ‘groote hulzen draaierij’ anno 1925 (Gemeentearchief Zaanstad)

Voor de bevolking van Zaandam was het ook van strategisch belang; immers: de fabriek bood werkgelegenheid! Naar gelang de bedrijvigheid (en de oorlogsdreiging) toenam, groeide de Artillerie-Inrichtingen fors. In 1912 werd het bedrijf losgeweekt van het Ministerie van Oorlog en werd het een Staatsbedrijf. Met in Zaandam een eigen directeur, budget enzovoort. In Delft bleven vooralsnog de labaratoria en de magazijnen. Ondanks die ‘zelfstandigheid’ werden er vanuit de Staat veel bijzondere taken naar Zaandam verplaatst: ‘het verlenen van hulp bij het herstellen van rijwielen’ en ‘het geven van wapencursussen aan officieren’ tot aan ‘het verstrekken van paardentuig voor de artillerie’.

De geschutswerkplaats in 1930; op de voorgrond een aantal affuiten klaar om af te leveren (Gemeentearchief Zaanstad)

In 1939 staat er aan het kanaal een fabriek met 4400 werknemers die voorzien in de wapentechnische benodigdheden van het Nederlandse leger. Daaraan komt een eind door de Tweede Wereldoorlog. Voor de directie van de Artillerie-Inrichtingen een moeilijke periode. Men ging ‘vredesprodukten’ maken zoals gereedschap, meetapparatuur en landbouwwerktuigen. Het personeelsbestand werd teruggebracht. Aan het eind van de oorlog wordt de fabriek grotendeels leeggeroofd door het Duitse Rheinmetall.

De opening van ‘gebouw 429’ oftewel de mitrailleur-patronen fabriek in 1956 (Gemeentearchief Zaanstad)

Na de oorlog bleek dat de afnemende vraag naar oorlogsmateriaal nogal van invloed was op het bedrijfsresultaat. In Zaandam werden negatieve resultaten geboekt en werden taken – plus bedrijfsonderdelen – verplaatst naar Delft, Ossendrecht en Den Haag. Hoewel een berg kennis aanwezig was, werd duidelijk dat herstructurering nodig was.

In 1970 werd onderzocht hoe dat gerealiseerd kon worden. Hierop werden in 1973 de Artillerie-Inrichtingen opgesplitst waarbij de wapentak verhuisde naar een nieuw bedrijf: Eurometaal in Zaandam. Voor de verdere ontwikkeling van geavanceerde draaibanken werd ‘Hembrug BV’ opgericht (bestaat nog steeds in Haarlem). Eurometaal probeerde zich ook op de civiele markt te richten en fabriceerde onderdelen voor onder andere auto’s, heftrucks en melkrobots.

De zelfontwikkelde melkrobot moest invulling geven aan de civiele produktie van Eurometaal, hetgeen uiteindelijk niet succesvol bleek (1992, Gemeentearchief Zaanstad)

Een reddingspoging van de Staat, door in 1982 FL. 14 miljoen beschikbaar te stellen, haalde niets uit. Sluiting dreigde. In 1983 werd surséance van betaling aangevraagd. Op het nippertje werd het bedrijf in 1999 overgenomen door het Duitse Rheinmetall (zie boven), die op haar beurt aandelen overnam van Dynamit Nobel en de Staat. Het mocht niet baten, de commerciële haalbaarheid was nihil en in 2003 staakt Rheinmetall de productie in Zaandam. Nog resterende bedrijfsonderdelen worden verkocht of gaan zelfstandig verder.

Een luchtopname van het Hembrugterrein in 2012 (Gemeentearchief Zaanstad)

Het Hembrugterrein is nu in gebruik als festivalterrein, er zijn bedrijfjes en horeca aanwezig, er zijn plannen voor een groot museum en er worden ook woningen gebouwd.

Stoppen in de kelder van de Kogelfabriek

Tekst: Kees Malingré, Beeldmateriaal: Nationaal Archief Den Haag, Gemeentearchief Zaanstad, Collectie Honig, Nathan Mandjes. (zie ook artikel van Erik Schaap over de AI in WO II.)

Met regelmaat een jaar uit de geschiedenis van 50 jaar Zaanstad. 

In 2024 bestaat Zaanstad 50 jaar. De afzonderlijke gemeenten Assendelft, Koog aan de Zaan, Krommenie, Westzaan, Wormerveer, Zaandijk en Zaandam hielden op te bestaan en gingen op in een gemeente met 125.000 inwoners (dat zijn er nu al 160.000). De Orkaan blikt bijna elke week terug in de geschiedenis, beginnend in 1974 totdat we in december bij ‘2023’ zijn aangeland. Uit elk jaar halen we een gedenkwaardige gebeurtenis terug. We hebben al een klad-lijstje met de meeste jaren, maar suggesties (wat in welk jaar en waarom) zijn altijd welkom.