Geen bajes in het Vijfhoekpark. Dat was de uitkomst van het eerste referendum van Zaanstad.

Het was een vreemd idee om te denken dat de gehele Bijlmerbajes (die toen weg moest) zou kunnen verplaatsen naar het Vijfhoekpark in Zaandam. Een referendum bracht uitsluitsel, ruim 37.000 inwoners waren tegen het plan. De bajes kwam uiteindelijk in Westzaan. En het Vijfhoekpark? Dat werd een aantal jaren later door de Provincie uitgeroepen tot ‘monumentaal park’.

Eigenlijk was het stuk land tussen de Noorder IJ-en Zeedijk en de nog aan te leggen Thorbeckeweg een bagger-depot. Pas later werd besloten om er een ‘park’ van te maken als een buffer tussen het industrieterrein Achtersluispolder en de nieuwe woonwijk ‘Vijfhoek’.

Vijhoekpark in aanleg (1956). De weg met die slinger bestaat nu nog steeds. Deze bocht neem je nadat je de begraafplaats/crematorium aan je rechterhand bent gepasseerd. Al het opspuitwerk is zichtbaar, zowel van het park als van het industrieterrein.

Dat paste mooi in de ontwikkelingen in het zuiden van de gemeente. Het terrein leende zich hier ook wel voor vanwege de aanwezigheid van een kleine plas, ontstaan bij doorbraken in de Noorder IJ- en Zeedijk. Deze ‘braken’ zoals ze genoemd werden, waren toentertijd amper te vermijden, laat staan weer droog te malen. De plas in het Vijfhoekpark is waarschijnlijk onderdeel van een grotere doorbraak in november 1570 waardoor het ‘barne-gat’ ontstond.

In 1958 wordt er nog gebaggerd waar nu de Thorbeckeweg is. De flats links zijn vervangen door moderne hoogbouw. De flatgebouwen rechts staan er nog. (Gemeentearchief Zaanstad)
Pieter Jelles Troelstralaan. Links het sportpark van Zilvermeeuwen en de ijsbaan van De Zuidpool aan de Wibautstraat en rechts op de achtergrond molen De Gekroonde Poelenburg, rechts op de voorgrond zal het Vijfhoekpark worden gerealiseerd. (Gemeentearchief Zaanstad)

Het park werd in eerste instantie aangelegd als gevarieerd natuurbos, met veel boomsoorten. Helaas bleek in de loop van de tijd de ondergrond te nat te zijn voor sommige boomrassen. Langzamerhand werden de meer gebruikelijke boomsoorten aangeplant, waardoor de bedoelde variatie niet van de grond kwam.

Het beeld vanaf de ander kant, het park begint op te schieten. Op deze foto ook het eerste Shell benzinestation van de firma Zwart het nieuwe station is in 2024 ongeveer op deze plek teruggeplaatst om ruimte te maken voor het viaduct in de Thorbeckeweg. (Gemeentearchief Zaanstad)

Niettemin voorzag het park al vanaf de start in de behoefte aan recreatie voor veel inwoners van Zaandam Zuid. Rond 1985 moest de gemeente Zaanstad stevig bezuinigen en werd gezocht naar een goedkopere oplossing voor het beheer van het Vijfhoekpark. Men koos toen voor de ommezwaai naar ‘natuurlijk beheer’ dat wil zeggen: het park wordt niet telkens aangeharkt. Omgevallen bomen blijven liggen en vormen nieuwe biotopen, grasland wordt niet meer gemaaid maar wordt afgegraasd door Schotse Hooglanders. Dat laatste was best bijzonder, omdat deze runderen nog nooit waren ingezet voor parkonderhoud. Men vond het eerst wat eng, maar bleek in de praktijk prima te werken.

Op verzoek van de rijksoverheid onderzocht de gemeente Zaanstad rond het jaar 2000 diverse mogelijkheden om de toenmalige ‘Bijlmerbajes’ en ‘de Koepel’ (Haarlem) een plekje te geven binnen de gemeente. De verantwoordelijke wethouder deed toen het voorstel om het Vijfhoekpark op te offeren aan de bouw van een gevangenis. Dit riep bij de Zaanse bevolking en politiek zoveel verontwaardiging dat de Gemeente een referendum uitschreef. Op 28 november 2001 kon men zijn keuze kenbaar maken. Het resultaat was dat 37.241 stemmen tégen het bajesplan werden uitgebracht, daarmee was het plan van de baan.

Protestposter

Het referendum zorgde voor een politieke aardverschuiving. Bij de verkiezingen van 2002 verloren vrijwel alle zittende partijen fors (de PvdA van 10 naar 6). De SP kwam met 2 zetels in de raad, ROSA ging van 1 naar 2. De grote winnaar was de Zaanse Onafhankelijke Groepering (ZOG) die van 5 naar 11 ging en in het college kwam. Binnen de kortste keren brak de pleuris uit in de partij, het leidde tot afscheidingen (DZ) en een fors verlies in 2006 (terug naar 4 zetels). Lees ook: Zaanse Dromen #36: de Vijfhoekpark-bajes

Pas 15 jaar later vond uiteindelijk de opening plaats van een nieuw penetentiair centrum in Westzaan. Overigens ‘ietsje’ groter dan het hele Vijfhoekpark. Met een oppervlakte van bijna 70.000m2 is deze mega gevangenis ruim driemaal groter dan het hele Vijfhoekpark. Anno nu krijgt het park weer het broodnodige onderhoud door alle ontwikkelingen rond de aanpak van de Thorbeckeweg.

Door Kees Malingré. Beeldmateriaal: Gemeentearchief Zaanstad en particuliere collectie.

Met (on)regelmaat een jaar uit de geschiedenis van 50 jaar Zaanstad. 

In 2024 bestaat Zaanstad 50 jaar. De afzonderlijke gemeenten Assendelft, Koog aan de Zaan, Krommenie, Westzaan, Wormerveer, Zaandijk en Zaandam hielden op te bestaan en gingen op in een gemeente met 125.000 inwoners (dat zijn er nu al 160.000). De Orkaan blikt bijna elke week terug in de geschiedenis, beginnend in 1974 totdat we in december bij ‘2023’ zijn aangeland. Uit elk jaar halen we een gedenkwaardige gebeurtenis terug. We hebben al een klad-lijstje met de meeste jaren, maar suggesties (wat in welk jaar en waarom) zijn altijd welkom.