Vroeger een pad/weg met molens, allemaal gesloopt of verbrand…

De tijd staat niet stil. Er wordt gebouwd en gesloopt, straten verdwijnen, nieuwe wijken verrijzen. Winkels gaan weg, bedrijven sluiten, groen maakt plaats voor nieuwbouw. De Zaanstreek is de afgelopen decennia sterk veranderd. De Orkaan brengt dat in beeld. Op één plek die in het verleden op de foto is gezet, maken we nu opnieuw ‘dezelfde’ foto. Zoek de verschillen…

Deze ansichtkaart komt uit een serie foto’s die Bert Versteeg online kocht, hij maakte ook de eigentijdse foto en zorgde voor de achtergrondinformatie. Vandaag: het Guispad.

Guispad, Zaandijk

Vandaag gaan we in de fototijdreis naar de Guisweg in Zaandijk ten westen van de spoorlaan. Het Guispad, nu Guisweg, is een eeuwenoud pad tussen Zaandijk en Westzaan en werd voornamelijk op zondag door de inwoners van Koog, Zaandijk en Wormerveer gebruikt om naar de kerk in het moederdorp Westzaan te gaan. Het was heel lang een eenvoudig pad dat oorspronkelijk Kerckepad werd genoemd. De randen van de akkers waren primitief verhard en in de sloten werden, bij wijze van brug, schuiten dwars neergelegd.

In 1626 werd het pad aanzienlijk verbeterd toen men onder andere schaaldelen afkomstig van de houtzaagmolens ging gebruiken als verharding. Ook werden er hoge bruggetjes, zogenaamde kippenbruggetjes, over de sloten gebouwd zodat een hooischuit er onderdoor kon. Pas in 1848 werd het pad zodanig verbreed dat er behalve voetgangers ook karren konden rijden.

Naast het pad lag de Guispadsloot, een in die tijd belangrijke brede sloot waarlangs diverse molens stonden.

Op de oude foto zien we als eerste de grote pelmolen Het Guiswijf, die aan de noordkant van de sloot stond, ongeveer 250 meter ten westen van de spoorlijn, ter hoogte van de huidige Aris van der Leystraat. Op het molenerf staan nu huizen van de dr. Jan Mulderstraat. Het Guiswijf werd in 1670 als papiermolen gebouwd. De molen werd in 1707, toen deze al behoorlijk in verval was geraakt, voor F 1450,- gekocht door Adriaan Pel die de molen liet verbouwen tot pelmolen.

In 1817 werd de molen afgebroken en vervangen door de afgedankte papiermolen De Vergulde Bijkorf of Bel die ten zuiden van de Billitonkade tussen de Wandelweg en Delistraat stond. 17 jaar later, op 7 september 1834, brak er brand uit in de molen die totaal verloren ging. De molen werd herbouwd maar op 4 januari 1894 brak er weer brand uit wat resulteerde in de grootste molenbrand die de Zaanstreek ooit heeft gekend. 

In 1873 was er een koppel doppenstenen in de molen geplaatst waarmee de overgebleven doppen werden gemalen wat als grondstof voor veevoer werd gebruikt. Waarschijnlijk is er een stuk ijzer tussen de doppenstenen beland waardoor vonken ontstonden en de molen vlam vatte. Witpapiermolen Het Fortuin, die 200 meter westelijker stond, raakte door overwaaiend vuur van het brandende Guiswijf in brand en ging ook verloren.

Ook de derde molen in het rijtje, De Veenboer, dreigde in brand te geraken maar de brandweer wist de molen te redden door deze nat te houden. De omstandigheden waren die nacht bijzonder zwaar, want het vroor meer dan 10 graden en er stond een straffe oostenwind.

De tweede molen in het rijtje is dus Het Fortuin die noordwestelijk van de kruising Fortuinweg/ Guisweg stond. Het Fortuin was in 1720 gebouwd op het erf waar volmolen De Ster heeft gestaan die naar Oostzaandam was verplaatst. In 1837 was Van Gelder & Zn eigenaar van de molen en in dat jaar werd er een stoommachine bij de molen geplaatst die zo de eerste stoompapiermolen in de Zaanstreek werd.

Er kwam veel verzet tegen de stoommachine, vooral van buurman Cornelis Honig, eigenaar van De Veenboer, omdat zijn witpapier bevuild zou raken door rook en roetdeeltjes.

In 1844 ging de molen weer op windkracht draaien en In 1855 kocht Cornelis Honig Het Fortuin die er bruin en grauw papier mee ging maken. Op 1 januari 1894 droeg Cornelis Honig de molen over aan zijn zoon Jan Honig Czn. die weinig plezier aan Het Fortuin heeft gehad want drie dagen later vloog deze in brand.

De derde molen, De Veenboer, was gebouwd in 1694 als witpapiermolen terwijl de windbrief op 28 februari 1695 werd uitgereikt aan Barend Cornelisz. Veen. De molen stond noordwestelijk van het huidige politieburo, iets ten oosten van De Watering, ten noorden van het Freek Engelpad. In 1709 kwam de molen in bezit van de broers Jan en Cornelis Honig die tot 1738 met de molen bleven werken en in dat jaar hun samenwerking beëindigden.

Cornelis Honig was sinds 1733 ook eigenaar van de Zaandijker witpapiermolen Het Herderskind. Na het overlijden van Cornelis ging het bedrijf over naar zijn zoon Jacob Cornelisz., die in 1770 zou overlijden. De erfgenamen van Jacob verkochten de twee molens alsmede de pakhuizen De Kreeft en De Spijker voor het toen kapitale bedrag van F 31.350, – aan de Zaandijkers Arend en Cornelis Breet. Na het overlijden van Cornelis Breet in 1806, Arend was al eerder overleden, werden Claas en Jacob Czn., zonen van Cornelis, eigenaar. In 1856 verkochten de broers Het Herderskind aan Pieter Donker die de molen verbouwde tot balkenzager.

De Veenboer werd in 1879 verkocht aan Jan Jacobsz. Breet, waarschijnlijk een zoon van Jacob Czn, die de molen aan de Koger koopman / peller Pieter Abraham Dekker verkocht. Die liet De Veenboer verbouwen tot pelmolen waarbij de lange droogschuur en de pakkamers ten westen van de molen werden gesloopt. De firma Dekker hield op te bestaan in 1907. De Veenboer werd verkocht en het achtkant verhuisde naar Gemert in Noord-Brabant waar hij als korenmolen De Bijenkorf nog steeds in bedrijf is.

De naam De Bijenkorf werd gekozen omdat er op de baard van de molen twee bijenkorfjes stonden, het merk van de familie Honig. Het molenaarshuis bleef behouden en werd in 1937, toen het was bewoond door orgeldraaier Heinis en zwaar vervallen was, gesloopt.

Uiterst links op de oude foto zien we nog cacaomolen De Cacaoboom die in 1851 nieuw werd gebouwd en op 16 februari 1900 is verbrand. Deze molen stond aan het huidige Guispad iets ten westen van papiermolen De Schoolmeester, die net niet zichtbaar is op de oude foto.

Bekijk hier alle fototijdreizen.

Foto en tekst 2024: Bert Versteeg. Bronnen: 1000 Zaanse Molens, Molendatabase, Zaanwiki.