De ‘Oude Sluis’ in Zaandam is er nog steeds, alleen het uitzicht is fiks veranderd in de afgelopen eeuw.

De tijd staat niet stil. Er wordt gebouwd en gesloopt, straten verdwijnen, nieuwe wijken verrijzen. Winkels gaan weg, bedrijven sluiten, groen maakt plaats voor nieuwbouw. De Zaanstreek is de afgelopen decennia sterk veranderd. De Orkaan brengt dat in beeld. Op één plek die in het verleden op de foto is gezet, maken we nu opnieuw ‘dezelfde’ foto. Zoek de verschillen…

Deze ansichtkaart komt uit de privé-verzameling van Orkaan-redacteur Piet Bakker. Bert Versteeg maakte de eigentijdse foto en zorgde ook voor de achtergrondinformatie. Vandaag: de ‘Oude Sluis’ in Zaandam.

De ‘Oude Sluis’ in Zaandam

Voor de fototijdreis gaan we vandaag terug naar de sluizen in Zaandam waar we op de foto’s een deel van de Hondsbossche, vroeger de Groote (Grote) Sluis, zien. De foto’s zijn genomen vanaf de Dam gezien naar het zuiden.

Ooit lagen er drie sluizen in de Dam, behalve de Grote Sluis waren dat de Kleine Sluis en de Duikersluis die ten oosten van de Grote Sluis lagen en in 1901 zijn gesloopt om de bouw van de in 1903 geopende Wilhelminasluis mogelijk te maken.

De Grote Sluis is gebouwd in 1722 in opdracht van het Hoogheemraadschap van Uitwaterende Sluizen van Kennemerland en West-Friesland en verving een oud, houten sluisje dat gebouwd was in 1544. Dit sluisje had een voorganger, de Westzanersluis, die al in 1430 aanwezig was. De sluis is 28 meter lang en 5,10 meter breed en de diepte is 2,60 beneden N.A.P. (Normaal Amsterdams Peil).

De twee wapenschilden aan de zuidkant van de sluis zijn ontworpen door de Alkmaarse beeldhouwer Jacob van der Beek en stellen de wapens voor van het Hoogheemraadschap en de dijkgraaf. De wapenschilden aan de noordkant van de sluis stonden oorspronkelijk bij de Duikersluis en zijn na de sloop van dat sluisje verplaatst naar de Grote Sluis. Deze wapenschilden werden geplaatst nadat de Duikersluis in de jaren 1777-1779 was vernieuwd.

Om de sluis te mogen passeren moest men schutgeld betalen en het innen hiervan was verpacht aan pachters die hiervoor jaarlijks een vast bedrag moesten betalen aan het Hoogheemraadschap. Tegenwoordig wordt de sluis bediend door een groep vrijwillige sluiswachters en wordt voornamelijk gebruikt door de recreatievaart. De sluis is tussen Pasen en 1 oktober in gebruik.

Bij de sluis staan twee zogenaamde accijnshuisjes, Dam 1 en 1b, die omstreeks 1722 zijn gebouwd. Éen van de huisjes was douanekantoor en in het ander woonde de sluiswachter. Omdat Zaandam tot 1872 in open verbinding stond met de Zuiderzee moesten alle binnenkomende schepen gecontroleerd worden en moesten er voor bepaalde goederen invoerrechten betaald worden.

Ter voorbereiding op het inpolderen van het IJ en de aanleg van het Noordzeekanaal werd het IJ in 1872 afgesloten van de Zuiderzee door de aanleg van de Oranjesluizen.

Op de achtergrond van de oude foto zien we een deel van de oude Wilhelminabrug met daarnaast het oude Havenkantoor. De Wilhelminabrug bestond uit twee bruggen, de eerste was een dubbele basculebrug over de Wilhelminasluis en de tweede was de ophaalbrug die we op de oude foto zien. De bruggen werden gelijktijdig met de bouw van de Wilhelminasluis in 1903 gebouwd. De Wilhelminabrug is in 1965 vervangen door de huidige brug.

Het oude Havenkantoor stond tussen beide bruggen en was omstreeks 1911 gebouwd naar een ontwerp van gemeentearchitect J.H. Doodhagen. In 1963 werd het fraaie gebouw gesloopt om plaats te maken voor het Zaangemaal.

Sinds 2022 zijn er plannen om het Havenkantoor te herbouwen aan de zuidkant van de brug. Op 18 februari 2022 schreef Martin Rep voor De Orkaan een stukje over het oude Havenkantoor.

De bouw van het Zaangemaal was bittere noodzaak want de Zaan was een stinkend, open riool waarop al het afvalwater werd geloosd. Het Zaangemaal is gebouwd naar een ontwerp van TAUW (Technisch Adviesbureau van de Unie van Waterschappen) en architect H. Postel en werd in 1966 in gebruik genomen. Het gemaal heeft twee pompen met een capaciteit van ieder 750 m3 water per minuut en bemaalt ook de gehele Schermerboezem.

Bekijk hier alle fototijdreizen.

Foto en tekst 2024: Bert Versteeg. Bronnen:, Wikipedia, Zaanwiki, De Orkaan.