Zicht op de Zaan, een verdwenen molen. een verdwenen gashouder, minder bomen… minstens 113 jaar geleden.

De tijd staat niet stil. Er wordt gebouwd en gesloopt, straten verdwijnen, nieuwe wijken verrijzen. Winkels gaan weg, bedrijven sluiten, groen maakt plaats voor nieuwbouw. De Zaanstreek is de afgelopen decennia sterk veranderd. De Orkaan brengt dat in beeld. Op één plek die in het verleden op de foto is gezet, maken we nu opnieuw ‘dezelfde’ foto. Zoek de verschillen…

Deze ansichtkaart komt uit de privé-verzameling van Orkaan-redacteur Piet Bakker. Bert Versteeg maakte de eigentijdse foto en zorgde ook voor de achtergrondinformatie. Vandaag zicht op de Zaan.

Zicht op de Zaan gezien

De oude foto is vermoedelijk genomen vanaf de voormalige Hoopbrug die de Westzijde met de Oostzijde verbond. Deze brug lag ongeveer 300 meter zuidelijker dan de Bernhardbrug en was in 1882 als Jacob de Hoopbrug gebouwd. Na de opening van de Bernhardbrug in 1941 werd de oude brug gesloopt. De oude foto is genomen voor 17 januari 1910 want op die dag verbrandde meelmolen De Koker.

Pieter Wollebrandtsz. ontving in 1589 een windbrief voor de Koker die toen een wipmolen was. Deze eerste Koker verbrandde op 24 mei 1735 en werd als bovenkruier herbouwd. Toen de molen op 17 januari 1910 in brand stond kwam de Zaandamse brandweer met de spuit aangerend en wilde via de Hoopbrug naar de brand.

De Hoopbrug was toen een tolbrug en toen de brandweer de brug wilde passeren werden ze tegengehouden door een overijverige brugwachter en moest er eerst tol worden betaald! De manschappen draaiden met hun spuit om en gingen via de Noorderbrug naar de brand.

Het kleine molentje links op de oude foto is een zogenaamd speelmolentje. Speelmolentjes waren kleine molentjes met een vlucht van maximaal 10 meter en werden veelal gebruikt om iets bij te verdienen, ook werden ze gebruikt door o.a. timmerlieden en smeden die met hun molentjes een circelzaag of een slijpsteen mee aandreven. Ook werden de molentjes gebruikt om biksteen te vermalen en ook werd er op kleine schaal koren mee gemalen. Gemalen biksteen werd gebruikt voor schuurpapier 

Links op de oude foto zien we één van de gashouders van de voormalige gasfabriek van Zaandam. In een gasfabriek werd licht- of stadsgas door middel van droge distillatie (verhitting zonder gebruik te maken van zuurstof) uit steenkool gewonnen. Zaandam kreeg in 1859 haar gasfabriek die werd geëxploiteerd door de Utrechter W.H. de Heus die een concessie van de Koning had gekregen. Met het gas werden vooral straatlantaarns verlicht maar verder was er nauwelijks animo voor het gas, geen enkele fabriek wenste een aansluiting op het gasnet en slechts enkele particulieren hadden een aansluiting.

Het was dan ook niet verwonderlijk dat de gemeente Zaandam de aflopende concessie in 1879 niet wilde overnemen. In het volgende decennium ging het veel beter met de gasfabriek en moest De Heus zelfs zijn fabriek uitbreiden. Omdat het zo goed ging nam Zaandam in 1890 de concessie over en liet mede vanwege achterstallig onderhoud een nieuwe fabriek bouwen. Behalve de fabriek werden er drie gashouders gebouwd om het gewonnen gas in op te slaan. Tijdens de Tweede Wereldoorlog schoten de Engelsen twee gashouders in brand.

Rond 1900 werd er uit 1000 kg steenkool ongeveer 285 m3 steenkoolgas gewonnen en als restproducten ca. 680 kilo cokes, 50 kg steenkoolteer en 100 kg ammoniakwater. Behalve Zaandam zouden ook Koog aan de Zaan (1910 – 1919), Krommenie (1860 – 1923), Wormerveer (1863 – 1930), Wormer (1912 – 1929) en Oostzaan (1913-1941) gasfabrieken komen. In 1952 gingen de gasbedrijven op in Gasbedrijf Zaanstreek Waterland.

Het winnen van gas door middel van droge distillatie ging door tot 1955 en in dat jaar ging men op een andere manier gas uit cokes winnen (door middel van oververhit stoom) en dit watergas had een efficientere verbranding dan het oude kolengas. Toen in 1959 in het Groningse Slochteren de grote aardgasbel werd ontdekt ging Nederland massaal over op dit aardgas en verdwenen de gasfabrieken snel.

Nadat de Zaangemeenten op het aardgasnet waren aangesloten (en de gasapparaten geschikt waren gemaakt voor het gebruik van aardgas) werd de gasfabriek in 1970 gesloopt en het terrein zou vanwege vervuiling ruim 50 jaar braak blijven liggen en is sinds enkele jaren bebouwd met woningen.

Bekijk hier alle fototijdreizen.

Foto en tekst 2023: Bert Versteeg. Bronnen: Gemeentearchief Zaanstad, Zaanwiki, Wikipedia, 1100 Zaanse Molens (R. Couwenhoven).