“Om kwart over vijf Vrijdagmorgen werden de bewoners aan de Oostzijde te Zaandam opgeschrikt door een aantal gillende brandweersirenen, die hen krijsend wakker sloegen uit hun slaap. Hiermede begon de strijd van de gehele brandweer tegen een vuurzee, zoals men hier bijna nimmer gekend heeft.”  

Zo begint het verslag in De Zaanlander op zaterdag 16 oktober 1954 van één van de grootste branden die de Zaanstreek ooit kende.

Door: Sander Wegereef

De brand in het Zaansch Veem is symbool geworden voor een grote vijand van de Zaanse industrie: brand! Niet alleen de houten molens waren van oudsher zeer vatbaar voor brand, ook de grote robuuste fabrieken, zoals bleek op vrijdag 15 oktober 1954. Toen brandde het pakhuizencomplex Zaansch Veem aan de Oostzijde in Zaandam volledig af.

De brand werd in de vroege ochtend ontdekt door stoker Nars Bouquet van Verkade, aan de overkant van de Zaan. Zaansch Veem bestond uit de twee aan elkaar grenzende pakhuizen Czaar Peter en Nederland. Via een luchtbrug stond het complex in verbinding met het naastgelegen pakhuis Zaandam. In Zaansch Veem werden voornamelijk cacaoproducten (cacaoboter, maar ook afval van de cacaoproductie) opgeslagen. Verder lagen er wat houten deuren opgeslagen en wat restanten verf.

Looplamp
Een vergeten brandende looplamp op de eerste verdieping van pakhuis Czaar Peter, die op een baal cacaoschroot was blijven liggen, had ervoor gezorgd dat de boel was gaan smeulen en vlam had gevat. Binnen drie kwartier was het vuur overgeslagen naar het naastgelegen pand; cacaovetten die door de hitte vloeibaar waren geworden, stroomden onder de branddeuren door naar pakhuis Nederland.

De brandweer was vlug ter plaatse, maar het vuur greep razendsnel om zich heen. In eerste instantie leek de poging om het vuur van binnenuit te blussen succesvol, maar toen de vlammen zich via de hoger gelegen verdiepingen verder verspreidden, was er geen houden meer aan en moest de actie worden gestaakt.

Om 9.32 uur stortte de zuidmuur van het pand Nederland met donderend geraas in de Zaan. De brandende cacaoboter vloeide in een grote stroom de Zaan in en bleef als een vlammende vetlaag op het water drijven.

Freek de Jonge
Toeschouwers kwamen in groten getale af op het inferno op de Zaan. Eén van de bekendste ooggetuigen was de latere cabaretier Freek de Jonge, die de ramp vanaf de kade aan de Westzijde gadesloeg. De brand speelt een belangrijke rol in zijn boek Zaansch Veem – inderdaad vernoemd naar de verloren gegane pakhuizen -, waarin hij zijn jeugdjaren in Zaandam beschrijft.

“Ik wurmde mij tussen de mensen door tot ik aan de rand van de Zaan stond en daar zag ik voor mijn ogen de allesverslindende vlammen die de twee pakhuizen van de N.V. Zaansch Veem opvraten. Brandweermannen stonden op dekschuiten en richtten meelijwekkende straaltjes water op de woekerende vuurzee.” (…) “Boven het geraas van vlammen en het en het gekraak van brandend hout uit, klonken de over en weer geschreeuwde bevelen van de brandmeesters. Uit ramen en deuren stroomde  brandende cacaoboter sissend de Zaan op en maakte ons deelgenoot van een nieuw spektakel: brandend water.”

Dode brandweerman?

In zijn boek meldt Freek de Jonge dat “het lot van één van de brandweermannen met een daverende klap werd bezegeld”, doelend op een brandweerman, die om het leven gekomen zou zijn door ingestorte muur die op hem terecht was gekomen. In werkelijkheid waren er geen dodelijke slachtoffers. Toch was De Jonge niet de enige die dacht dat hij de brandweerman had zien omkomen. De Zaanlander schreef:

“Een gegil steeg op uit de toeschouwers. Er dreigde een paniek te ontstaan, want men meende niet alleen voor een enorme brand te staan, maar tevens met eigen ogen te hebben gezien hoe enkele mannen door het vallende puin bedolven waren.” (…) Maar tot hun grote geruststelling hadden de vijf brandweerlieden zich bliksemsnel van het dak laten glijden. De een viel daarbij op de brandweerwagen, die er onder stond en de ander, Nic Jonker, werd met een shock naar het ziekenhuis overgebracht.”

Verzekering
Ronduit cynisch is de advertentie van Assurantiekantoor De Wind, die onder het verslag van de brand is geplaatst: “Als vuur en water U belagen, wie zal de schade daarvoor dragen? Het beste antwoord dat ge vindt, een prima verzekering bij De Wind!” Ongelukkig timing of gewoon een slim staaltje Zaanse ondernemingsgeest?

Sloop
De pakhuizen waren uiteraard reddeloos verloren. De schade werd al vrij snel geschat op ruim elf miljoen gulden. De sloop van de panden, die begon 27 oktober, zou uiteindelijk vier maanden duren. Opmerkelijk genoeg sloegen er stoomwolken uit de fundering toen de toren viel en dwars door de betonnen vloer op de begane grond ging.

Op YouTube is een uitgebreid beeldverslag te vinden van de brand in het Zaansch Veem:

Foto’s: Collectie Gemeentearchief Zaanstad