Vaker dan wij inmiddels wensen schrijven wij over Neo-Zaans. Ons bekruipt het gevoel dat de groene genius loci (de ‘geest van de stad’) door begint te slaan.
Wordt ‘loci’ niet langzamerhand ‘loco’, en mag die geest terug in z’n fles met de dop erop?
In deze Orkaan-opiniebijdrage reageert Hans Valk, BNA architect in ruste.
Hij schetst de voorgeschiedenis van Inverdan, deelt zijn visie op het gemeentehuis, Inntel en C&A en pleit voor meer ondergrond en vakkennis bij voortzetting van de ingezette koers. Historiserend bouwen en pikken uit het verleden vindt hij best, zolang je het maar goed doet…
De Rubriek Orkaan-opinie bevat bijdragen van lezers van De Orkaan.
De Genius Loci van Zaanstad
Het is groen, het heeft witte kozijnen en heeft rode dakpannen. Het kan niet anders zijn dan de Genius Loci in Zaanstad is opnieuw geïnterpreteerd door Sjoerd Soeters.
Soeters vond en vindt dat we weer terug moeten naar herkenbaarheid van onze streek. Onze streek, oftewel nu Zaanstad, was dus te herkennen aan groen, wit en rode dakpannen. Zo kon je ook Griekse, Italiaanse en Spaanse steden herkennen, hun stratenpatronen en hun typische stadspaleizen van natuursteen of gestucte gevels met muurschilderingen.
De Verlosser
De Gedempte Gracht was in de jaren negentig een onsamenhangend ‘geheel’. De overheden en de welstandscommissie hadden zitten slapen. Onze politici, voornamelijk de PvdA en de toenmalige burgemeester Vreeman, vonden dat ook en deze laatste zette zijn partijgenoot en stedenbouwkundige Gerrit Teders aan het werk om een verlosser te vinden die Zaanstad weer zijn eigen gezicht zou kunnen teruggeven. Wie kon dat beter doen dan de bekende Sjoerd Soeters, die in den lande zijn kunnen al had vertoond.
Klankbord zonder gehoor
Soeters mocht van de gemeenteraad de Gedempte Gracht en omgeving een Zaans karakter geven. Maar bij die plannenmakerij moest van de provincie een werkgroep (de klankbordgroep Inverdan) uit de burgerij komen voor het geven van adviezen. Een eerder plan van de gemeente belandde in de prullenbak omdat daarbij de burgerij niet was gehoord. Deze klankbordgroep heeft gezwoegd om een goed masterplan te maken. De werkelijkheid is dat ‘de burger’ is gehoord, alles keurig is genotuleerd en in een brandvrije kluis is opgeborgen. De heer Soeters heeft er niets mee gedaan, hij kon het beter.
Soeters maakt muziek
Soeters gaf zelf de eerste aanzet met het Stadshuis, een modern gebouw met echte schortjesgevels. Veel Zaanse geveltjes van woonhuizen hadden dat vroeger ook. Kwam er een nieuwe mode en waren de gevels aan vervanging toe, kwam er een nieuwe gevel tegenaan volgens de dan geldende mode. Dus als de gevels van het stadhuis aan vervanging toe zijn, schroef je de oude er af en dan mag de volgende generatie architecten een nieuwe gevel bedenken, volgens Soeters. Soeters deed dat goed, vind ik. Hij improviseerde met nieuwe vormen op een oud thema zoals dat ook in de muziek wordt gedaan.
Grap
Het grapje van het Inntel-hotel is eigenlijk bedacht door de Westzaanse kunstenaar Pieter Groot, de boekenbalversierder van ooit. De aan elkaar geplakte geveltjes zijn slechte replica’s. Men had er goed aan gedaan om een kenner van de Zaanse houtbouw advies te vragen. Nu is men niet verder gekomen dan het werk van een grafisch ontwerper die leuke plaatjes maakt.
C&A: Soeters kon er niets aan doen
En dan gaat het verder, want de Gracht is niet af. Hier en daar wordt een geveltje opgeknapt en dan is de knoepert van C&A aan de beurt. Of dat gebouw mooi of lelijk was, het was een product van zijn tijd, de jaren zestig. Het paste niet in de Genius Loci die Soeters en medestanders voor ogen hadden, dus moest er ook een nieuw schortje voor. Dat schortje is ontworpen door Sjoerds kantoorgenoot Jos van Eldonk. Wat het eigenlijk moet voorstellen weet niemand. Wat is het eigenlijk? Geen woonhuis, geen overheidsgebouw uit de 17e of 18e eeuw, het suggereert iets, maar wat?
Ik heb het Sjoerd gevraagd en hij antwoordde in een prettige brief van 6 kantjes. Sjoerd kon er niets aan doen, want het was een ontwerp van zijn kantoorgenoot die een eigen beleid voert.
Gehistoriseerde nieuwbouw
Er gaat wat mis met de nieuwe Genius Loci. Er wordt gebruik gemaakt van oude Zaanse elementen uit de woningbouw. Nu is er niets mis met gehistoriseerde nieuwbouw. Onze nestor Jaap Schipper heeft het voorgedaan en Geurt Brinkgreve heeft er de nieuwbouw van het Amsterdamse centrum van de binnenstad mee op zijn kop gezet. Sjoerd en Geurt waren beslist geen vrienden, maar allebei waren het doorzetters.
Het gaat mis
Het uitgangspunt van het Stadshuis als hedendaagse improvisatie op een oud thema, zo had de Gracht verder kunnen gaan. Maar dan met gedegen kennis van hoe alles in elkaar stak, welke profielen en verhoudingen er waren toegepast. Daarmee maak je goede gehistoriseerde gebouwen. Zoals bijvoorbeeld Han van Leeuwen dat deed met de kiosken en met de objecten van Somas.
Maar wat zien we nu gebeuren? Op de Binding voor het Station en het Stadhuis staan ritsen van slecht gekopieerde huisjes. Een gemiste kans, maar voor het zelfde geld kon het ook goed. Er zou nu meer geparafraseerd moeten worden op het oude thema met de oude ingrediënten in een nieuwe stijl.
Vertoning
De vraag is dan: moet alles wat er gebouwd wordt weer in de oude stijl? Nee. Maar onder leiding van Soeters verschijnen nu steeds meer misbaksels waartussen minimaal een groen ‘Zaans’ geveltje is gestopt. Wat is dit voor vertoning? Een moderne school bij het Volkspark met een Zaans geveltje er tussen! Ontwerpen neemt de verantwoordelijkheid met zich mee de kennis eigen te maken.
De grote Cuypers van het Rijksmuseum en het Centraal Station was ook een kopieerder, maar een heel goede. Dat kon hij doen omdat hij zijn vak beheerste.De Welstandscommissie moet nu kijken of de nieuwbouwplannen met Zaanse elementen juist zijn, maar dan moeten ook zij die kennis beheersen.
Geschiedvervalsing
Het kan verkeren. In 1980 bouwde ik de Oude Herbergh in Westzaan. Dat was een oude boerderij die mijn grootvader in 1887 daar had gebouwd. Wij hebben hem na 100 jaar gesloopt en geheel in oude vorm weer opgebouwd en uitgebreid als restaurant met bowlingbaan. Daar waren de BNA architecten van toen niet blij mee. Het was geschiedvervalsing, werd er geroepen.
In 30 jaar kan er weer een heel andere wind waaien bij die architecten van toen. Ik heb geluk gehad, goede leraren gehad, zoals Henk Zandkuyl, van Monumentenzorg Amsterdam, die ons leerde kijken, kijken en nog er eens kijken. Ook naar je eigen werk.
Echt
In ieder geval mogen we burgemeester Vreeman bedanken voor het nieuwe gezicht van Zaanstad wat hij heeft bewerkstelligd. Nu maar hopen dat die ingezette koers zich verder ontwikkelt in de echte Zaanse stijl. Als het maar niet te veel wordt van dat oude goedje.
Hans Valk
email: hans.valk@kpnplanet.nl
Ik moest tijdens het lezen denken aan die keer dat ik in Las Vegas (als toerist) was met mijn ZV de Ham waterpolo ploeg in 2006.
Was je niet in Venetië geweest, of nog nooit de Eiffeltoren had gezien, dan kon je dat hier ff inhalen. Gelukkig, authenticiteit is niet te koop..
Wie is toch die Genius Loci?
https://www.flickr.com/photos/peter_schaap/15556234072/in/dateposted/
WAAROM HOUDEN WE VAN HOUT?
Houden we nu van hout en houten huizen om de kleurtjes die we er op smeren. Als je nagaat dat de Doopsgezinde Vermaning 8 verschillende kleuren heeft gehad, ja zelfs zwart en wit. De genius loci van de Zaan was dus niet alleen met groenen huizen.
Er werden in de Zaanstreek heel lang houten woningen gebouwd ook voor de gegoede burgerij. Ze waren licht in gewicht in deze modderige grond, maar ze waren ook tochtig en de meeste bewoners hadden last van jicht.
Toch is hier al van de 12 eeuw in steen gebouwd. De Grote of Sint Joris kerk was al van steen. Kerken en overheidsgebouwen werden in steen opgetrokken. Het was wel duurder, want steen moest van elders gehaald en dat vervoer was duurder, dan het vlotten van hout.
Hoewel stenen huizen ook vochtig waren, maar ze tochten niet.
Er zijn prachtige stenen gebouwen en woonhuizen al gemaakt sinds de 16e en 17e eeuw.
Rond 1900 hield de houtbouw en zelfs de sociale woningbouw op, en ging men tot in steen bouwen over. Waarom?
Maar waarom vinden we en smullen we 100 jaar later weer van de houtbouw, wat we eerst hadden afgezworen?
U mag het zeggen?
Vanaf 1907 kwam er zelfs een verbod op houtbouw, vanwege de vele branden. Nu stookt er praktisch niemand meer open vuur in huis, huizen zijn beter geïsoleerd. Met de techniek en wetenschap van tegenwoordig, is het comfortabel wonen in een houten huis. Dus het nostalgische gevoel, in een nieuw jasje.
Laat me er nog aan toevoegen dat we ons gelukkig mogen prijzen met mensen zoals Hans. Hoewel ik het dus niet eens ben met zijn kritiek is een discussie altijd nuttig. Het houdt ons scherp.
Hulde voor het stuk van Hans Valk.
Hij prikt de luchtballon van cartoontekenaar Soeters door.
Zijn meer dan arrogante gedrag heb ik een aantal jaren van dichtbij mee gemaakt en dat was meerdere malen stuitend te noemen.
Weet u nog dat hij en CDA wethouder Kroesen door de gemeenteraad gedwongen werden de ontwerpen van het gemeentehuis voor te leggen aan de inwoners?
3 ontwerpen, de een nog afschuwelijker dan de ander kregen we als keuze.
Geen van de 3 werd het, en logisch.
Dus Disney parodist Soeters dwong zijn eigen idee op aan Kroesen van gelderen en liet de inwoners van Zaanstad barsten.
Kan mij die keuze nog herinneren alle drie objecten even afschuwelijk. Vindt trouwens het huidige stadhuis ook helemaal niets. Helaas heb ik Soeters nu ook al een aantal keren op de Westzijde zien lopen.
Ik noem die gracht ook niet voor niets Disney aan de Zaan. Wanneer ik bij zo'n C&A die logo er nog in zie staan kan het haast niet erger. Zulke panden zoals V&D/HEMA en zo'n C&A zijn in een bepaalde tijd gebouwd. Het zelfde geld voor de Albert Heijn toren. Destijds vond iedereen het geweldig. Kortom het was het tijdsbeeld en die panden staan er nu eenmaal. Ik vind het jammer dat C&A nooit verhuisd is.
Nu anno 2015 is er een enorme hoeveelheid kitsch verrezen in het centrum, alsmede een peperdure zgn. Gracht welke nooit en te nimmer een Gracht geweest is. De dames en heren politici van Zaanstad lopen blindelings achter Soeters aan. Het is niet voor niets dat de WOZ en de lasten zo hoog zijn. Ook een ooit liberale partij als de VVD Zaanstad stemt trouw voor lastenverhogingen. Het gevolg van Inverdan is dat er aan vele andere delen van Zaanstad weinig meer gebeurt qua onderhoud en structurele zaken. Ook de spoorse doorsnijding bij Zaandijk is ooit wegbezuinigd. Hoor het de voormalige VVD wethoudster nog zeggen. Werk. werk, werk, voor Ikea en Zaandam-Zuid.
Nu krijgen we straks de Westzijde en ik hou mijn hart vast met Soeters. Een ander heikel punt is de sluis welke al tijden stil ligt
Dag mevrouw Marthy
zoete appeltjes zal ik wel schillen met Sjoerd Soeters. Ik kreeg zelfs een leuke aardige brief van Sjoerd. Sjoerd is een aimabel mens en geen snob. Toen Inverdan van de grond kwam, was ik al in ruste en de architecten van tegenwoordig hebben geen broodnijd
En die glazen doos die ik bedacht had voor C&A, was helemaal van doorzichtig glas, leuk toch dat je van buiten al die graaiende mensen kunt zien in de winkel, net als een Italiaans stadspleintje. Helaas is de foto van het glazengebouw niet opgenomen.
Natuurlijk is Gracht nu opgeleukt, maar die 19e eeuwse geveltjes met hun gietijzeren hekjes op de daken zijn toch niet minder leuk.
Overigens mocht ik, denk ik, het smalste pandje van de Ged. Gracht 58 bouwen, 25 jaar geleden. ik heb er niet aan gedacht om dat in zaanse stijl daar tussen te planten, dat zou een gek gezicht geweest.
Ja het word wel allemaal veel te veel kitch . Inderdaad sluit ik mij aan bij Huibert Latenstein , laten we eerst eens de panden weer opknappen die er al staan , vooral de Westzijde verdiend dat. Bedrijven zoals Somass moeten in dit soort metamorfoses veel meer betrokken worden , dat zijn de echte Zaanse houtbouw architecten , wat nu gebouwd word is allemaal zo nep . Ach de toeristen zien gelukkig het verschil niet maar een echte Zaankanter ziet het wel het is allemaal zo nep . Ben wel achteraf blij met de Gracht want wat er stond ergerde ik mij ook kapot aan . Vergeet niet mensen dat die paviljoens die zogenoemde schoenendozen ons ook door onze strot heen zijn geduwd door mevrouw Horselenberg en de rest van de PVDA . Ga dan nu niet mooi weer spelen dat het allemaal zo mooi is geworden het heeft de Zaankanter tot nu toe alleen maar bakken met geld gekost . Ach we zullen het wel weer gaan merken de komende jaren aan de gemeentebelastingen . Alles wegbezuinigigen maar wel een cultuurgebouw van meer dan 30 miljoen neerzetten , echt ongelofelijk . Alles wordt er weer door heen gedrukt met die éne zetel meer van de ZOG de partij die alles kapot heeft gemaakt en gewoon weer in het college zit , echt belachelijk gewoon te gek voor woorden .
Te veel van het goede? Een aantal bedrijven en particulieren die de toonaangevende Zaanse gevel herontdekken, herwaarderen en inhaken op een trend?
Niet zo krampachtig! Het ene moment is 'dit' in de mode, het andere moment 'dat'. De heer Valk heeft kennelijk een appeltje te schillen met Soeters en bijt vrijwel uitsluitend van zich af. Wellicht in de wiek geschoten dat Soeter's voorbeelden wél enthousiast worden begroet door hen die meer zien in een expirimentele vorm van 'onze' Zaanse gevels die vooralsnog niet heilig zijn verklaard.
@Fred Appeltje schillen? Van zich afbijten? Wat een onzin, zeg. Meneer Valk heeft een mening die hij onderbouwt. Daarbij steekt hij zelfs een veer in de bibs van Soeters. Hij vindt dat hij het stadhuis prima heeft gedaan.
Het gaat om wat er daarna gebeurt en de kwaliteit van het werk. Groene slappe aftreksels zonder grond kunnen in de mode zijn, maar je UGG's en je harembroek gooi je na een jaar in de kledingbak, dit moet jaren mee.
stiekem vind ik het eigenlijk best wel wat hebben, beter dan die betonkolossen van de Hema, de V&D en al die andere parels uit de jaren 70 waar sinds de laatste 15 jaar sterk bezuinigd is op onderhoud.
Laten we deze ondernemers koesteren die in een tijd van economische teruggang een stukje beleving terugbrengen in het centrum en als dat een Zaans plakgeveltje is dan is dat maar zo. Het brengt weer kleur in de straat ipv lomp grauw grijs.
Tegenwoordig kijk ik naar boven als ik door Zaandam wandel, achter die lompe etalages van glas en aluminum zitten vaak prachtige maar slecht onderhouden geveltjes. Vooral op de westzijde ontdek ik iedere keer weer iets moois.
De herinrichting van de Gedempte Gracht is niet echt het punt hier. Maar alles wat in Inverdan gebouwd wordt lijkt nu verplicht een groene gevel te krijgen. Zou dat misschien te veel van het goede kunnen zijn. Bij De Eilanden, Et Buur, het Cultuurhuis, de winkelgalerij, C&A, Douglas', Noordsche Bos... Overal duikt het op. En vaak in een kunststof variant, niet als houtbouw.
De Gedempte Gracht en omgeving is de afgelopen decennia talloze malen 'verbouwd', 'heringericht' en verknutseld. Nimmer tot tevredenheid. Er moest een fikse dosis fantasie en lef aan te pas komen om het centrum eindelijk eens op de kaart te krijgen. Onderdeel daarvan was/is het toepassen van een voor de Zaanstreek kenmerkende bouwstijl, met een flinke knipoog naar soms megalomaan maar vooral grensverleggend.
De durf om heilige huisjes omver te halen, die er overigens allang niet meer stonden omdat ze ooit door grijze Oostblok-betonkolossen waren vervangen, heeft geleid tot een verbazingwekkende en kleurrijke schakering van bouwstijlen. Het talrijke publiek smult ervan, de ondernemers zijn tevree, de opgetapelde geveltjes staan (inter)nationaal met stip op You-Tube en Instagram, Zaandam viel in de landelijke prijzen, kortom het centrum van Zaandam ademt eindelijk weer op eigen kracht.
Mooi? Niet mooi? Kitsch? Ieder heeft er z'n mening over; maar wie wil er nog terug naar een Gedempte Gracht met voortrazend autoverkeer of smakeloze paviljoenen? Soeters heeft anderen op ideën gebracht gedurende z'n zo nu en dan radicale kruistocht. Met dank aan wat onze streek nog steeds aan moois herbergt: de typerende Zaanse gevels die inmiddels met vlag en winpel het beeldmerk vormen van een stad die uitdagingen aan durft te gaan.
Ben het helemaal eens met Hans Valk!!!! Wanneer ik nu weer die plannen zie met het Noordsebosch, denk ik wat een kitsch evenals zo'n C&A en dat plan Vinkenhof. Gebouwen zijn in een bepaald tijdsbeeld neergezet in het geval op de Gracht jaren 60 alsmede de voormalige Albert Heijn toren(begin seventies).
Historiserend bouwen is prima zoals een Somass voortreffelijk kan of Bart Nieuwenhuijs.Heb die huisjes bij de Binding, bij het station Zaandam gisteren eens bekeken wat een kitsch zeg!! Waarschijnlijk krijgen we straks ook op de Westzijde vele groene geveltjes terwijl als je even naar boven kijkt het vaak heel mooie huizen zijn. Heb Soeters daar al zien rondlopen. Ben jaren geleden eens met een historische rondwandeling door de Kalverstraat in Amsterdam mee geweest. Onze gids zij kijk vooral omhoog en dan zie je hoe mooi veel van die panden zijn.
Hans heeft natuurlijk een punt maar toch kan ik mij niet geheel van de indruk onttrekken dat de druiven een beetje zuur zijn. Had hij wellicht zelf graag de projectarchitect willen zijn? Goddank dat het daar niet van is gekomen want zijn ontwerpvoorstel voor C&A is misschien nog wel erger dan de misbaksels waarover hij schrijft. Al valt over smaak natuurlijk niet te twisten. Hoe dan ook: Ik herinner mij nog goed hoe deprimerend het centrum van Zaandam ooit was. Toen ik er vorig jaar weer eens op bezoek kwam was ik blij verrast met de veranderingen. Het was er levendig en druk. Het winkelpubliek leek zich prima te vermaken. Inverdan is niet het eerste masterplan dat over Zaandam is uitgerold. Maar mooi of lelijk, deze keer lijkt het toch echt raak. Het doel heiligt de middelen zullen we dan maar zeggen.
nee hoor, de druiven waren niet zuur, ik had de tijd van de actieve al achter de rug. Mijn grapje van een nieuw C en A was helemaal een glazen doos heel transparant waardoor je kon heen kijken. een doos met lucht, waar alleen de inhoud zichtbaar was. een doos die niets voorstelt en aanpast in zijn omgeving