Vaker dan wij inmiddels wensen schrijven wij over Neo-Zaans. Ons bekruipt het gevoel dat de groene genius loci (de ‘geest van de stad’) door begint te slaan.

Wordt ‘loci’ niet langzamerhand ‘loco’, en mag die geest terug in z’n fles met de dop erop? 

In deze Orkaan-opiniebijdrage reageert Hans Valk, BNA architect in ruste.

Hij schetst de voorgeschiedenis van Inverdan, deelt zijn visie op het gemeentehuis, Inntel en C&A en pleit voor meer ondergrond en vakkennis bij voortzetting van de ingezette koers. Historiserend bouwen en pikken uit het verleden vindt hij best, zolang je het maar goed doet…

De Rubriek Orkaan-opinie bevat bijdragen van lezers van De Orkaan.

De Genius Loci van Zaanstad

Het is groen, het heeft witte kozijnen en heeft rode dakpannen. Het kan niet anders zijn dan de Genius Loci in Zaanstad is opnieuw geïnterpreteerd door Sjoerd Soeters.

Soeters vond en vindt dat we weer terug moeten naar herkenbaarheid van onze streek. Onze streek, oftewel nu Zaanstad, was dus te herkennen aan groen, wit en rode dakpannen. Zo kon je ook Griekse, Italiaanse en Spaanse steden herkennen, hun stratenpatronen en hun typische stadspaleizen van natuursteen of gestucte gevels met muurschilderingen.

De Verlosser
De Gedempte Gracht was in de jaren negentig een onsamenhangend ‘geheel’. De overheden en de welstandscommissie hadden zitten slapen. Onze politici, voornamelijk de PvdA en de toenmalige burgemeester Vreeman, vonden dat ook en deze laatste zette zijn partijgenoot en stedenbouwkundige Gerrit Teders aan het werk om een verlosser te vinden die Zaanstad weer zijn eigen gezicht zou kunnen teruggeven. Wie kon dat beter doen dan de bekende Sjoerd Soeters, die in den lande zijn kunnen al had vertoond.

Klankbord zonder gehoor
Soeters mocht van de gemeenteraad de Gedempte Gracht en omgeving een Zaans karakter geven. Maar bij die plannenmakerij moest van de provincie een werkgroep (de klankbordgroep Inverdan) uit de burgerij komen voor het geven van adviezen. Een eerder plan van de gemeente belandde in de prullenbak omdat daarbij de burgerij niet was gehoord. Deze klankbordgroep heeft gezwoegd om een goed masterplan te maken. De werkelijkheid is dat ‘de burger’ is gehoord, alles keurig is genotuleerd en in een brandvrije kluis is opgeborgen. De heer Soeters heeft er niets mee gedaan, hij kon het beter.

Soeters maakt muziek
soeters uitgelichtSoeters gaf zelf de eerste aanzet met het Stadshuis, een modern gebouw met echte schortjesgevels. Veel Zaanse geveltjes van woonhuizen hadden dat vroeger ook. Kwam er een nieuwe mode en waren de gevels aan vervanging toe, kwam er een nieuwe gevel tegenaan volgens de dan geldende mode. Dus als de gevels van het stadhuis aan vervanging toe zijn, schroef je de oude er af en dan mag de volgende generatie architecten een nieuwe gevel bedenken, volgens Soeters. Soeters deed dat goed, vind ik. Hij improviseerde met nieuwe vormen op een oud thema zoals dat ook in de muziek wordt gedaan.

Grap
Het grapje van het Inntel-hotel is eigenlijk bedacht door de Westzaanse kunstenaar Pieter Groot, de boekenbalversierder van ooit. De aan elkaar geplakte geveltjes zijn slechte replica’s. Men had er goed aan gedaan om een kenner van de Zaanse houtbouw advies te vragen. Nu is men niet verder gekomen dan het werk van een grafisch ontwerper die leuke plaatjes maakt.

C&A: Soeters kon er niets aan doen
En dan gaat het verder, want de Gracht is niet af. Hier en daar wordt een geveltje opgeknapt en dan is de knoepert van C&A aan de beurt. Of dat gebouw mooi of lelijk was, het was een product van zijn tijd, de jaren zestig. Het paste niet in de Genius Loci die Soeters en medestanders voor ogen hadden, dus moest er ook een nieuw schortje voor. Dat schortje is ontworpen door Sjoerds kantoorgenoot Jos van Eldonk. Wat het eigenlijk moet voorstellen weet niemand. Wat is het eigenlijk? Geen woonhuis, geen overheidsgebouw uit de 17e of 18e eeuw, het suggereert iets, maar wat?

Ik heb het Sjoerd gevraagd en hij antwoordde in een prettige brief van 6 kantjes. Sjoerd kon er niets aan doen, want het was een ontwerp van zijn kantoorgenoot die een eigen beleid voert.

C&A Hans Valk
Namens Hart voor Stad maakte ik een alternatief voor C&A, maar dat viel niet in goede aarde. Wat er nu staat van C&A is dat passend naast de Pathé bioscopen?

Gehistoriseerde nieuwbouw
Er gaat wat mis met de nieuwe Genius Loci. Er wordt gebruik gemaakt van oude Zaanse elementen uit de woningbouw. Nu is er niets mis met gehistoriseerde nieuwbouw. Onze nestor Jaap Schipper heeft het voorgedaan en Geurt Brinkgreve heeft er de nieuwbouw van het Amsterdamse centrum van de binnenstad mee op zijn kop gezet. Sjoerd en Geurt waren beslist geen vrienden, maar allebei waren het doorzetters.

Het gaat mis
Het uitgangspunt van het Stadshuis als hedendaagse improvisatie op een oud thema, zo had de Gracht verder kunnen gaan. Maar dan met gedegen kennis van hoe alles in elkaar stak, welke profielen en verhoudingen er waren toegepast. Daarmee maak je goede gehistoriseerde gebouwen. Zoals bijvoorbeeld Han van Leeuwen dat deed met de kiosken en met de objecten van Somas.

Maar wat zien we nu gebeuren? Op de Binding voor het Station en het Stadhuis staan ritsen van slecht gekopieerde huisjes. Een gemiste kans, maar voor het zelfde geld kon het ook goed. Er zou nu meer geparafraseerd moeten worden op het oude thema met de oude ingrediënten in een nieuwe stijl.

Vertoning
binnenkantDe vraag is dan: moet alles wat er gebouwd wordt weer in de oude stijl? Nee. Maar onder leiding van Soeters verschijnen nu steeds meer misbaksels waartussen minimaal een groen ‘Zaans’ geveltje is gestopt. Wat is dit voor vertoning? Een moderne school bij het Volkspark met een Zaans geveltje er tussen! Ontwerpen neemt de verantwoordelijkheid met zich mee de kennis eigen te maken.

De grote Cuypers van het Rijksmuseum en het Centraal Station was ook een kopieerder, maar een heel goede. Dat kon hij doen omdat hij zijn vak beheerste.De Welstandscommissie moet nu kijken of de nieuwbouwplannen met Zaanse elementen juist zijn, maar dan moeten ook zij die kennis beheersen.

Geschiedvervalsing
Het kan verkeren. In 1980 bouwde ik de Oude Herbergh in Westzaan. Dat was een oude boerderij die mijn grootvader in 1887 daar had gebouwd. Wij hebben hem na 100 jaar gesloopt en geheel in oude vorm weer opgebouwd en uitgebreid als restaurant met bowlingbaan. Daar waren de BNA architecten van toen niet blij mee. Het was geschiedvervalsing, werd er geroepen.

In 30 jaar kan er weer een heel andere wind waaien bij die architecten van toen. Ik heb geluk gehad, goede leraren gehad, zoals Henk Zandkuyl, van Monumentenzorg Amsterdam, die ons leerde kijken, kijken en nog er eens kijken. Ook naar je eigen werk.

Echt
In ieder geval mogen we burgemeester Vreeman bedanken voor het nieuwe gezicht van Zaanstad wat hij heeft bewerkstelligd. Nu maar hopen dat die ingezette koers zich verder ontwikkelt in de echte Zaanse stijl. Als het maar niet te veel wordt van dat oude goedje.

Hans Valk
email: hans.valk@kpnplanet.nl