Vandaag – of eigenlijk aankomende nacht – is het 80 jaar geleden dat op Texel een bloedige veldslag uitbrak. In de nacht van 5 op 6 april 1945 kwamen 800 Georgische soldaten, die onder dwang voor de Duitsers werkten, in opstand. Wat begon als een strijd voor vrijheid, eindigde in een tragedie met honderden doden.

De opstand, ook wel de ‘Russenoorlog’ genoemd, leidde tot actie en daaropvolgende gruwelijke vergeldingsacties in Noord-Holland, waar 27 verzetsstrijders het leven lieten. Onder wie zeven mannen die bij het spoor in Wormerveer werden geëxecuteerd.

De vrijheid lonkt

Terwijl het zuiden van Nederland al is bevrijd, proberen de nazi’s hardnekkig stand te houden in het noorden. De Georgiërs op Texel zien hun kans schoon: ze weigeren langer als marionetten van de bezetter te dienen en grijpen de wapens. Een vuurpijl boven Den Burg geeft het signaal, en binnen enkele uren hebben de Georgiërs vrijwel het hele eiland in handen. De overrompelde Duitse bezettingseenheden worden afgeslacht – weinigen overleven de verrassingsaanval.

Maar de vreugde is van korte duur. In de vroege ochtend van 6 april landen Duitse versterkingen vanuit Den Helder. Een bloedige strijd barst los, waarin ook Texelse burgers het slachtoffer worden. Het eiland verandert in een slagveld dat nog wekenlang – ver na Bevrijdingsdag op 5 mei – zal zinderen van geweld.

Verzet en vergelding

In Noord-Holland krijgt het verzet lucht van de gevechten en probeert de Duitsers te dwarsbomen. Verzetsman Jan Brasser organiseert een sabotageactie: in de nacht van 14 op 15 april wordt het spoor bij zowel Wormerveer als Sint Pancras opgeblazen. De schade is beperkt, maar de bezetter is vastberaden om een voorbeeld te stellen.

Op 15 april rijdt een arrestantenwagen van de Sicherheitsdienst Wormerveer binnen. Zeven mannen worden uitgeladen en zonder pardon geëxecuteerd bij het spoor. De wagen rijdt door naar Sint Pancras, waar nog eens twintig mannen worden gefusilleerd. Een brute vergeldingsactie, slechts drie weken voordat de oorlog voorbij is.

Op Texel

Terwijl Nederland op 5 mei de bevrijding viert, woedt de strijd op Texel onverminderd voort. Pas op 20 mei 1945 komt er een einde aan de bloedige opstand. De tol is zwaar: 117 Texelaars, 600 Duitsers en 500 Georgiërs verliezen het leven.

Vandaag, 80 jaar later, herinneren de monumenten in Wormerveer en Sint Pancras ons aan deze donkere periode. Twee plaatsen verbonden door een spoorlijn en een gezamenlijk verleden, met een link naar de opstand op Texel en de gruwelijke vergeldingsacties die daarop volgden. Een herinnering aan hoe wreed oorlog is – en hoe hoog de prijs voor vrijheid kan zijn.

Met Monumenten Spreken maakten we er een minidocumentaire over:

Door: Merel Kan, informatie Monumenten Spreken, de foto boven is van P.P. de Jong, uit het Gemeentearchief van Zaanstad.