In de 50 jaren dat Zaanstad inmiddels bestaat, was er sprake van drie verschillende systemen om sociale huurwoningen toe te wijzen. In de roerige jaren ’90 werden het voor sociale woningbouw beschikbare geld plus de verantwoordelijkheden geparachuteerd naar de gemeenten. Het gevolg was dat de woningbouwcorporaties op eigen benen stonden en er diverse systemen ontstonden voor de woningverdeling.

In de Zaanstreek werd al in 1907 een woningbouwvereniging opgericht: ‘De Volkswoning’. Dit kwam mede door de nieuwe Woningwet in 1901. Die wet maakte het mogelijk om overheidssteun te krijgen voor het bouwen van ‘woningwetwoningen’. Vóór die tijd was het bouwen van sociale huurwoningen feitelijk een zaak van goedwillende groepen burgers of kerkelijke instellingen. Ná invoering van de Woningwet konden dergelijke organisaties zich laten ‘goedkeuren’ door het Ministerie en werden vanaf dat moment ‘woningcorporaties’ genoemd.

Gevelsteen, Zaandam, Klaas Katerstraat 23-25. Huizen gebouwd door woningbouw Patrimonium. De Klaas Katerstraat is genoemd naar een van de oprichters en leiders van het in 1877 opgerichte Christelijke Werklieden verbond “Patrimonium”. Opvallend in de patrimonium-woningen zijn onder meer zandstenen tableaus boven de rondbogen van de dubbele vooringang. Op deze tableaus afbeeldingen van bloeiende bloemen, dieren en een aantal typisch Zaanse afbeeldingen. Onder de dieren zijn een kat, hond, zwemmende eenden, zwaan, bever en een meeuw te herkennen.

In de jaren direct na invoering van de wet werden ook in de Zaanstreek de meeste corporaties opgericht. We noemen er enkele: Woningbouwvereniging Westzaans Belang, Sint Antonius in Wormerveer, Oostzaanse Volkshuisvesting, Zaandams Volkshuisvesting, Patrimonium, Leo XIII.

Zaandam (1920). Bouw van woningen in de Havenbuurt. De Havenbuurt werd in de jaren twintig van de 20ste eeuw gebouwd door verschillende woningbouwverenigingen en de gemeente. De straatnamen herinneren aan de havensteden waar Zaankanters eens op voeren.

Het begin van deze corporaties was niet eenvoudig. Enerzijds moest de doelgroep zelf nog worden overtuigd worden van het belang; arbeiders moesten worden overgehaald om het initiatief te steunen. Anderzijds waren er natuurlijk partijen die meer belang hadden in de bouw en verhuur van woningen. In dit krachtenveld speelde de overheid een erg wisselende rol. Aanvankelijk hadden de corporaties alle vrijheid, maar bij vlagen trok de overheid die vrijheden weer in met als gevolg dat ook het oorspronkelijke doel van ‘goede volkshuisvesting’ soms ver uit beeld raakte.

Wormerveer Noorddijk met de Ruyterkade en de Tasmankade in de Zeeheldenbuurt. De straten van deze buurt werden genoemd naar Nederlandse zeehelden. In 1922 werd begonnen met de bouw van 40 woningen door de R.K. Woningbouwvereniging St. Antonius. Pastoor Rombouts legde de eerste steen. Het waren vooral kinderrijke katholieke gezinnen die hier kwamen wonen.

Bij de vorming van de gemeente Zaanstad was het gebruikelijk dat de helft van de vrijgekomen woningen werd toegewezen door de corporaties en de andere helft door de gemeente. Pas in 1985 wordt de verantwoordelijkheid voor het evenwichtig verdelen van de woningvoorraad geheel neergelegd bij de corporaties. Vanaf dat moment gold het Uniform Woningtoewijzingssysteem (UTS). Dat komt kortweg neer op een systeem waarin inschrijfduur en urgentiebepalende factoren (medisch/sociaal) bepalen aan wie een woning werd toegewezen. Maar ook dat systeem had zijn voors en tegens.

Krommenie (1992). Appartementencomplex aan de Jutestraat. Op deze plek stond de fabriek van Forbo-Krommenie Noord aan de Padlaan en de Nauernasche Vaart tot het begin van de jaren ’80. Het oude fabriekscomplex werd in 1983 gesloopt en op het terrein kwam woningbouw. De straten kregen iets van het verleden mee: Linoleumstraat, Jutestraat, Marmoleumstraat en Lijnoliestraat.

Anno 2023 is het systeem meer gericht op het ‘passend toewijzen’ van beschikbare woningen. Veel meer meetpunten spelen nu een rol en wordt ook meer gekeken naar de zelfwerkzaamheid van de woningzoeker (zoekgedrag, vermogen enz.). Het nieuwe toewijzingsmodel moet een gebalanceerder verdeling van huurwoningen gaan realiseren.

Zaandam. Flats in de nieuwbouwwijk Poelenburg. Burgemeester Isaac Baart neemt een kijkje (1966), foto: Frits Rijkes.

Maar zoals met veel regelingen het geval is: je moet eerst door een berg aan spelregels, normbedragen en uitzonderingen heen, voor het enigszins duidelijk wordt. Overigens blijft Nederland in de wereld uniek: bijna één op de drie woningen is een sociale huurwoning.

Assendelft, Genieweg

De sociale woningbouw en de verdeling van woonruimte vormen een beladen onderwerp. In het kader van de afleveringen rond het 50 jarig bestaan van de Gemeente Zaanstad gaan we hier niet dieper op in. Wie in detail wil weten hoe de regels en voorschriften nou precies zijn, verwijzen wij door naar de website: amsterdam.mijndak.nl . ‘DAK’ is de nieuwe naam van Woningnet.

Klaas Katerstraat, Zaandam

Door Kees Malingré. Beeldmateriaal: Gemeentearchief Zaanstad (Wim de Jong, Ronald Peeters, Frits Rijkes) en particuliere collectie.

Zaandam A.S. Talmaplein De foto toont een overzicht van het A.S, Talmaplein. Deze huizen zijn gebouwd in 1919, door de woningbouwvereniging Patrimonium, samen met andere straten zoals P.L. Takstraat, K. Katerstraat (foto collectie NHD, Ronald Peeters)

Met regelmaat een jaar uit de geschiedenis van 50 jaar Zaanstad. 

In 2024 bestaat Zaanstad 50 jaar. De afzonderlijke gemeenten Assendelft, Koog aan de Zaan, Krommenie, Westzaan, Wormerveer, Zaandijk en Zaandam hielden op te bestaan en gingen op in een gemeente met 125.000 inwoners (dat zijn er nu al 160.000). De Orkaan blikt terug in de geschiedenis. Uit elk jaar halen we een gedenkwaardige gebeurtenis terug. We hebben al een klad-lijstje met de meeste jaren, maar suggesties (wat in welk jaar en waarom) zijn altijd welkom.