Op 1 maart 2013 brengt Zaanstad het grote nieuws naar buiten: ‘IKEA komt naar Zaandam op industrieterrein Zuiderhout’. Wat een van de grootste IKEA-vestigingen van Nederland zou moeten worden, gaat de historie in als een van de grootste zeperds van de gemeente. En daarbij sneuvelen ook nog eens gemeentelijke monumenten.

Vier jaar vóór het tekenen van de koopakte, in maart 2009, worden de Bruynzeelhallen aangewezen als gemeentelijk monument. De gemeente krijgt uitgebreid advies van haar Monumentencommissie:

‘De droog- en productiehallen van de voormalige Bruynzeel Schaverij N.V. zijn van algemeen belang wegens cultuur- en architectuurhistorische waarde’.

Wat telkens terugkomt in de onderzoeken en rapporten is de zogenaamde: ‘ensemble waarde’. Het totale Bruynzeel-complex heeft méér culturele waarde dan de som van de losse onderdelen.

Op deze luchtfoto uit 1936 is goed te zien hoe omvangrijk het complex van Bruynzeel was. Midden in beeld: de Balkenhaven, waarin de schuiten met hout en los hout werden opgeslagen. Evenwijdig aan de spoorlijn loopt de Pieter Ghijsenlaan, vernoemd naar een beroemde 17e eeuwse reder, houtkoper en scheepsbouwer.

En dan is het maart 2013: de bejubelde koopovereenkomst tussen verkoper Zaanstad, ontwikkelaars RON/ConverseDC en IKEA (Zaanstad was ook één van de aandeelhouders van RON, de Regionale Ontwikkelingsmaatschappij Noordzeekanaal). De koop betrof 35.000 m2 bouwgrond, waarop voor IKEA een warenhuis zou worden ontwikkeld. Voor hoeveel euro de grond werd verkocht, is nooit openbaar gemaakt.

De firma Bruynzeel was een vooruitstrevend bedrijf. Op deze foto van de deurenfabriek is te zien dat de logistiek goed was geregeld en dat -door de vele lichtstraten en elektrisch licht- goede werkplekken waren gerealiseerd. Ook naast het werk zorgde Bruynzeel goed voor het personeel met onder andere een eigen jachthaven en watersportclub (1932).

In het Zuiderhoutgebied vestigen zich meubelwinkels, keukenpaleizen en hebbedingewinkels, onder meer in afwachting van IKEA. Zaanstad wil IKEA ter wille zijn en neemt het bijzondere besluit dat een aantal Bruynzeel-panden alvast mag worden afgebroken. In maart 2016 gaat de sloopkogel in de gebouwen die een paar jaar eerder als gemeentelijk monument waren aangewezen.

Ondanks de bestemming ‘Gemeentelijk Monument’ vielen meerdere hallen ten prooi aan de slopershamer (2016).

Vanaf dat moment ligt het terrein braak. Achter de schermen gebeurt wel het nodige. De gemeente Zaanstad wil van IKEA een bedrag van ongeveer € 3 miljoen als bijdrage in de kosten van de verkeersmaatregelen ter ontsluiting van het gebied. Maar het woonwarenhuis raakt steeds minder geïnteresseerd in Zaandam als vestigingslocatie. Bijna elke stap in het vervolgproces mondt uit in uitstellen en vertragen.

De architecten hadden hun best gedaan om ‘het silhouet van de oude fabrieken terug te laten komen in de nieuwbouw’. Om u het zoeken te besparen, dat zijn de drie steenrode vlakjes rechtsonder, weggestopt aan de oever van het Schiethavenkanaal (2016).

In september 2018 valt het doek, met het bericht dat IKEA definitief afziet van haar voorgenomen plannen. De gemeente likt zijn wonden en denkt na hoe het gapende gat van Bruynzeel nuttig in te vullen. Daartoe moesten zij echter eerst weer eigenaar worden van de grond! En zo gebeurde het dat Zaanstad voor € 13,5 miljoen (weer) de trotse eigenaar werd van een fraaie bouwkavel.

Ondertussen is daar tijdelijk een Aldi gevestigd en denkt Zaanstad na over de invulling van dit dure stukje grond, tijdelijke woningbouw zou een optie zijn.

Op dit moment (nov. 2024) ziet het voormalige Bruynzeel terrein er zo uit. Rechtsboven de kale vlakte waar de oude loodsen stonden. Het witte dak daarnaast is van de (tijdelijke) ALDI vestiging. Links op de foto is nog een deel te zien van de (in 1988 gedempte) Balkenhaven, waar nu Hornbach (nu goed gespeld), Cargill enz. zijn gevestigd.

Lees ook het Orkaan IKEA-dossier.

Door Kees Malingré. Foto’s: Aviodrome/Aerocarto, Gemeentearchief Zaanstad (Henk van de Leur), particuliere collectie Fam. Van der Schaaf, Kees Malingré (drone).

Met regelmaat een jaar uit de geschiedenis van 50 jaar Zaanstad. 

In 2024 bestaat Zaanstad 50 jaar. De afzonderlijke gemeenten Assendelft, Koog aan de Zaan, Krommenie, Westzaan, Wormerveer, Zaandijk en Zaandam hielden op te bestaan en gingen op in een gemeente met 125.000 inwoners (dat zijn er nu al 160.000). De Orkaan blikt terug in de geschiedenis. Uit elk jaar halen we een gedenkwaardige gebeurtenis terug. We hebben al een klad-lijstje met de meeste jaren, maar suggesties (wat in welk jaar en waarom) zijn altijd welkom.