Met het verstrekken van een opdracht aan ontwerpbureau Teun Koolhaas, werd door Zaanstad de eerste stap gezet naar de upgrading van de Zaanoevers. In 1988 kwam de ontwikkelingsvisie Perspectief voor de Zaan. Er werd afscheid genomen van het gebruik om fabrieken naast woningen te bouwen. Stapsgewijs ging de industrie naar de gebieden buiten de stad. Zaanstad moest aantrekkelijk worden om te wonen en om in te investeren.

De noodzaak om Zaanstad aantrekkelijker te maken, was ook ingegeven doordat een tweede Coentunnel. Dat zou betekenen: méér bedrijven en meer bedrijvigheid en dat dat was niet te combineren met fabrieken in het hart van de stad. Bovendien moeten mensen ook ergens wonen. Een megaproject dus. Er kwam een stuurgroep van vier wethouders en de directeuren van Stadsontwikkeling en Openbare Werken. Plus natuurlijk een stevige ambtelijke ondersteuning, aangevuld met externe specialisten.

Een jaar ná het uitkomen van de structuurvisie werd het project officieel gestart. Formeel voor een periode van drie jaar, maar daarna werd en nog flink gewerkt met zestien kortdurende projecten, veertien projecten voor de middellange termijn en zeven lange termijn-projecten. Niet eenvoudig voor een gemeente die op dat moment nog geen vijftien jaar bestond. Fabrieken van Albert Heijn (foto’s boven en onder), Duyvis, Honig enz. werden afgebroken, de activiteiten verhuisden naar de rand van de stad. Gebouwen als de chocoladefabriek van Verkade, kregen een andere invulling.

Sloop fabrieken Albert Heijn aan de Oostzijde (1990)

Soms moesten er wel érg grote ‘hobbels’ worden genomen. Houthandel William Pont was zo’n tien jaar voor het Zaanoeverproject juist verhuisd naar het eiland in de Zaan, omdat de haven van Edam te klein werd. Maar nu moesten zij wijken. Na hun vertrek bleef een enorm bouwkavel achter, maar ook een grote vervuiling. Zaanstad heeft alles uit de kast moeten trekken om ook het Rijk mee te laten betalen aan de saneringskosten. Het voormalige ‘houteiland’ werd een wooneiland.

Een verdwenen beeld uit de haven van Zaandam: een Russisch vrachtschip lost bij houthandel William Pont een lading hout. Ná de totstandkoming van de Den Uylbrug, was het voor dit maatje schepen niet meer mogelijk om op te stomen naar de voorzaan (1974)

In de loop van het Zaanoeverproject verrezen op de plaats van de voormalige fabrieken woontorens en appartementencomplexen. De namen van de diverse projecten doen nog denken aan een maritiem verleden: de Boeg, de Kiel, de Werf etc. De opdracht aan architecten was om bij de herinvulling van de oevers zoveel mogelijk rekening te houden met de zo kenmerkende ‘fabriekswand’ aan de Zaan. Een eis was ook dat er voldoende zicht op de Zaan zou blijven vanaf de walkant. Zo kwamen er diverse openingen tussen de panden aan de Oostzijde en een wandelpromenade óp het water.

De nieuwe woongebouwen wonnen internationale prijzen: de Zaanwerf, ontwerp van Concko en Gautier (1997)

Rond 1992 werden de laatste deelprojecten opgeleverd. Wat bleef is de ervaring dat het goed mogelijk is gebleken om een nieuw perspectief te scheppen voor een stad die enigszins was blijven ‘hangen’ in het post-industriële tijdperk, zoals een van de architecten het uitdrukte. Wat ook gebleven is, zijn de ervaringen die de (toen nog) jonge gemeente Zaanstad opdeed met stadsontwikkeling. De visie die indertijd werd neergelegd, wordt nog steeds gevolgd bij nieuwe projecten langs de Zaan.

Bij alle opgeleverde projecten werd dit vierdelige tegeltableau geplaatst, als herinnering aan het Zaanoeverproject. De kunstenaar Klaas de Boer heeft met kleurvlakken aangegeven op welke locaties panden werden opgeknapt of nieuw werden gebouwd (1992)

Recent is een nieuw ‘Zaanoeverproject’ opgestart, dat als doel heeft om te komen tot: ’een integrale strategie aan de Zaan’. Bedoeld wordt: het afstemmen van de plannen van Wormerland en Zaanstad over de toekomstige ontwikkeling van hun Zaanoevers.

Een van de spraakmakende gezichten van het Zaanoverproject was Margreet Horselenberg. Als wethouder verantwoordelijk voor stadsontwikkeling, was zij volop betrokken bij het project. De Orkaan vroeg haar telefonisch toch een paar herinneringen aan die periode op te halen.

De Orkaan podcast (Zaans nieuws) · Oud-wethouder Margreet Horselenberg over 'zaanstad 50 / 1988': Zaanoever-projecte

Door Kees Malingré. Foto’s: Gemeentearchief Zaanstad (Wim de Jong, Henk van de Leur), particuliere collectie, Europeana.

Met regelmaat een jaar uit de geschiedenis van 50 jaar Zaanstad. 

In 2024 bestaat Zaanstad 50 jaar. De afzonderlijke gemeenten Assendelft, Koog aan de Zaan, Krommenie, Westzaan, Wormerveer, Zaandijk en Zaandam hielden op te bestaan en gingen op in een gemeente met 125.000 inwoners (dat zijn er nu al 160.000). De Orkaan blikt terug in de geschiedenis. Uit elk jaar halen we een gedenkwaardige gebeurtenis terug. We hebben al een klad-lijstje met de meeste jaren, maar suggesties (wat in welk jaar en waarom) zijn altijd welkom.