‘De kern van het verhaal is dat mensen in staat zijn om onder heel moeilijke omstandigheden – in dit geval de Tweede Wereldoorlog en de hongerwinter – mooie dingen te blijven maken. Want dat wilde Frans Mars bereiken met zijn Molenpanorama: het mooie van de Zaanse molens in het landschap van rond 1800 voor altijd bewaren.’

De schrijver Hans Ewout Kuyper heeft speciaal voor de jeugd van tien tot dertien jaar het verhaal over Frans Mars en het Molenpanorama geschreven. In opdracht van de vereniging de Zaansche Molen. Het boek De molens van meneer Mars wordt maandag 10 oktober gelanceerd in het Zaantheater. Hiervoor zijn alle tweeduizend leerlingen uit groep 7 en 8 uit de Zaanstreek uitgenodigd. Zij krijgen het boek gratis mee naar huis.

Spannend verhaal
Hans Kuyper heeft van de wordingsgeschiedenis een spannend verhaal kunnen maken, omdat die zich voor een belangrijk deel afspeelt in het laatste jaar van de Tweede Wereldoorlog. Er scheurt op het omslag niet voor niets een Spitfire door het Molenpanorama. Het idee om een groot schilderij te maken van de Zaanse molens had niet alleen artistieke, maar ook een commerciële aanleiding: er was geld nodig om molen Het Pink in Koog aan de Zaan te restaureren. En dat viel ongetwijfeld te verdienen aan het grootste schilderij van de Zaanstreek.

Frans Mars (1903-1973; onderwijzer, kunstenaar, molenliefhebber en oprichter van Vereniging de Zaansche Molen) was geïnspireerd door het Panorama van Mesdag in Den Haag. Hij zou het elf meter lange schilderij in de schuur van Het Pink maken. Het paste daar precies in. De platen van het speciale watervaste triplex, een nieuw product van Bruynzeel, stonden klaar. De volgende dag zou Frans Mars aan het schilderij beginnen. Dat was 10 mei 1940. De Duitsers vielen Nederland binnen en het maken van het Molenpanorama werd afgeblazen.

In 1944 kan Frans Mars het opbrengen om aan het schilderij te beginnen. Hans Kuyper volgt hem aan de hand van een dagboek dat een van zijn leerlingen bijhield. Een tekentalent, meende Mars toen hij de tekening van een molen zag.

Zevende klas
‘Mars gaf les aan de zevende klas van een lagere school in Wormerveer,’ vertelt Kuyper. ‘Die klas was in het leven geroepen voor leerlingen die niet wilden of konden doorleren, maar volgens de Leerplichtwet te jong waren om al te gaan werken. Hij was een strenge, maar rechtvaardige onderwijzer. Hij werd in de klas dan ook aangesproken als meneer Mars en niet, zoals toen gebruikelijk was, met meester Mars.’
Mars neemt een leerling onder zijn hoede en laat die zelfs toe tot de molenschuur van Het Pink. ‘In werkelijkheid werkte Mars als kunstenaar op zichzelf. Ik heb een oproep geplaatst om in contact te komen met mensen die hem hebben zien schilderen en mij konden vertellen hoe hij werkte. Daarop heeft niemand gereageerd.’

Romanticus en melancholicus
Het Molenpanorama laat één aspect van Mars’ talenten zien: op bijna documentaire wijze legt hij de Zaanse molens vast. ‘Als zijn leerling dat werk ziet, dan zegt hij dat het een schilderij van meester Mars is en niet van de kunstschilder. Als kunstschilder was hij een impressionist. Dat legt hij ook uit: hij schildert de eerste impressie die een onderwerp oproept en het gevoel dat hij daarbij krijgt. Hij was een groot bewonderaar van Monet. Hij was een romanticus en melancholicus. De tragiek in zijn leven was dat hij van kinderen hield, maar dat het echtpaar kinderloos is gebleven. Daardoor zijn Frans en zijn vrouw in de loop der jaren uit elkaar gegroeid.’

In 1947 voltooit Frans Mars zijn Molenpanorama. In 1989 wordt zijn kunstwerk gerestaureerd en van Het Pink verplaatst naar het Molenmuseum aan de Museumlaan dat daarvoor wordt verbouwd. ‘Het wordt door een paar man, netjes in gepakt in plastic, naar de nieuwe plek gesjouwd,’ zegt Hans Kuyper. ‘Nu zouden ze daar een media-evenement hebben gemaakt om maar veel pers te trekken.’

In de Molens van meneer Mars wordt het verhaal op de rechter pagina’s verteld. Links vinden de lezers allerlei aanvullende informatie, veel weetjes en een schat aan illustraties. Waaronder een replica van het Molenpanorama van 93 centimeter. De uitgave van het boek is mogelijk gemaakt door een financiële bijdrage van de Stichting Gebroeders Visser tot Behoud van Cultuurhistorische Bouwwerken in de Zaanstreek.

Een bijdrage van Jaap de Jong