Na vier jaar is Monumenten Spreken af. Een uniek film- en lespakket in 28 delen, waarvoor 90 getuigen geïnterviewd zijn.

Volgens burgemeester Faber van Zaanstad zijn de films “geniaal in hun eenvoud, indringend en vaak aangrijpend. Het zijn films die iedere Zaankanter zou moeten zien.”

Maar eenvoudig was de klus niet, vooral niet omdat de mensen achter het project haast hadden. De generatie die de oorlog bewust had meegemaakt, begon uit te sterven. Maar toch lukte het om getuigen te vinden van alle belangrijke Zaanse gebeurtenissen in de oorlog.

Aanslag Hannie Schaft
Catharina de Wit was 12 toen ze bij haar oma op de Prins Hendrikkade op bezoek kwam en er getuige van was hoe voor het huis 10 mannen werden doodgeschoten. De 21-jarige leerling-verpleegster Marthe van Holk liep langs het gemeentehuis op de Burcht toen de 17-jarige Fred Kater van zijn fiets werd geschoten. De vijfjarige Arie Bakker (onder, maar dan 70 jaar later) zag hoe Jannie Schaft op 21 juni 1944 in Westzijde een aanslag op politiecommissaris Ragut pleegde.

Deze en tientallen andere ooggetuigen die de oorlog van zeer nabij meemaakten, komen aan het woord in de 28 films die over de Tweede Wereldoorlog in de Zaanstreek heeft gemaakt. De films zijn onderdeel van lespakketten voor groep 7 en 8 en de brugklas.

Hoge kwaliteit
Ad van Liempt, documentairemaker (De Oorlog, Andere Tijden) en auteur (De Jacht op het Verzet, Kopgeld, Jodenjacht, De Drogist, Na de Bevrijding) en lid van het Comité van Aanbeveling, zegt over Monumenten Spreken:

“Het is een bijzonder project, dat ik vaak genoemd heb als voorbeeld voor en ter inspiratie van andere organisaties, zoals regionale musea en historische kringen. Het geheim zit ‘m, naar mijn waarneming, in de combinatie van een kleine kern van professionals en een schil van vrijwilligers eromheen. In de Zaanstreek werken die professionals ook nog eens vrijwillig aan het project. Dan zie je dat je een bijzonder hoge kwaliteit kunt bereiken en daarmee belangrijk historisch werk voor een groot publiek kunt presenteren.”

Films
Het project is nu zo goed als afgerond. De lessen, de films en de website zijn op 31 maart overgedragen aan het Stedelijk Comité 4 en 5 mei Zaanstad dat verder voor de verspreiding naar het onderwijs zal zorgdragen.

De 28 films gaan over de belangrijke gebeurtenissen van de Tweede Wereldoorlog in de Zaanstreek: de Februaristaking en de staking bij Verblifa in Krommenie, de sabotage van de treinbrug in Wormerveer, de razzia op de Burcht, de heimelijk ontmanteling van de papierfabriek van Van Gelder in Wormer, het neerstorten van vliegtuigen in het Jisperveld, het verraad waardoor de verzetsgroep van Pieter Slooten in Neck werd opgerold, liquidaties in Wormerveer en Zaandam, de arrestatie van Walraven van Hall, de moord op verzetsman Piet Zwart door leden van zijn eigen organisatie.

Ook de Jodenvervolging, de Hongerwinter, de Arbeitseinsatz, de onderduikers en de illegale pers komen in de films aan bod. Alle films zijn via de website van Monumenten Spreken te zien. Hieronder een kort fragment uit de film over de Bernhardbrug.

Monumenten
De verhalen in de films beginnen allemaal bij één van de 28 officiële Zaanse oorlogsmonumenten. In vrijwel elke plaats is er minstens één centraal monument zoals Vrouwe Justitia aan de Zaanweg in Wormerveer en het standbeeld in het Verzetsplantsoen in Zaandam. Andere monumenten staan op de plek waar de aanslag of fusillade plaatsvond zoals het gedenkteken voor Hannie Schaft en Jan Bonekamp aan de Westzijde in Zaandam. Aan de Leeghwaterweg bij de Zaanse Schans herinnert een monument aan de fusillade nadat de bevolking weigerde Amerikaanse soldaten uit te leveren die uit hun vliegtuig waren gesprongen.

Sommige monumenten zijn bijna onzichtbaar. De plaquette voor badmeester Kuijper in Wormer hangt aan de muur van een kinderdagverblijf, de namen van vijf mannen die in Wormerveer als vergelding voor de sabotage bij papierfabriek Van Gelder worden gefusilleerd, zijn te vinden op een gedenkplaatje aan de Zaandijkerweg. De plaquette voor Geertje Pel-Groot hangt in de Doopsgezinde Vermaning aan de Westzijde in Zaandam. Wie de gedenkplaat voor drie vermoorde medewerkers van stijfselfabriek De Bijenkorf wil bezoeken moet in de kantine van Tate & Lyle (onder) aan de Lagedijk in Koog aan de Zaan zijn.

Getuigen
Voor de films zijn 90 getuigen geïnterviewd. Bijna allemaal hebben ze de oorlog zelf meegemaakt. De oudste werd geboren in 1912, twee anderen in 1918 en 1919. Ze werkten als timmerman, landarbeider of in een fabriek, maar er zijn ook veel getuigen die de oorlog als kind hebben meegemaakt. Vrijwel iedereen was daadwerkelijk ‘getuige’ of deelnemer, ze maakten aanslagen (Ragut, agent Willemse, Fred Kater), fusillades (Leeghwaterweg, Bernhardbrug), stakingen (Verblifa, Februaristaking), razzia’s (Krommenie, Zaandam) en arrestaties (Henk op den Velde, de Stijkelgroep) mee.

Daarnaast is er uitgebreid gebruik gemaakt van archiefmateriaal, onder meer van het gemeentearchief Zaanstad, en zijn er enkele scenes met figuranten nagespeeld.

Website
Op de website zijn alle foto’s van de monumenten en de getuigen (gemaakt door Anjo Kan) te vinden. Daarnaast is er over elk monument een digitale les te vinden. Die les bestaat uit een presentatie met opdrachten. Voor docenten staat er een handleiding en een overzicht met activiteiten op de website. Via een kaart kan je naar alle 28 Zaanse oorlogsmonumenten.

25 films (regisseur: Robert van Tellingen) zijn al beschikbaar. Twee films moeten nog worden afgemonteerd, terwijl een film over het 28^e monument, de beeldengroep bij de Bonifatiuskerk, nog moet worden gemaakt.

Boek
Op 24 april verschijnt ook een boek over het project. Alle monumenten worden beschreven terwijl alle 90 getuigen met een citaat van 70 woorden (70 jaar na de bevrijding) hun scherpste herinnering prijsgeven. Het boek is uitgegeven bij uitgeverij Noord-Holland en kost 12,50.

De mensen
Het project is de bekroning op de inzet van honderden mensen: bestuursleden, onderzoekers, documentairemakers, ontwerpers, websitebouwers, vrijwilligers die getuigen ophaalden en wegbrachten, catering, figuranten, donateurs, gulle gevers, en mensen die hun huis, restaurant, bedrijf of kantoor ter beschikking stelden voor opnames, of materiaal ter beschikking stelden voor de films. De Zaanse band De Kift zorgde voor de muziek bij alle films, zij speelden ook tijdens de overdracht op 31 maart in het Zaantheater. De hele lijst is hier te vinden.

Tijdens de overdracht van het materiaal zette Els Veenis-Kaak, voorzitter van het Stedelijk Comité 4 en 5 mei Zaanstad de ‘harde kern’ van de werkers op het toneel van het Zaantheater. Van links naar rechts: Wietske Lute (vormgeving), Mark Damman (website), Marjan van Baekel-Kan (lessen), Anjo Kan (foto’s), Geke van de Kamp (secretaris), Marjo Post (research), Guido Rooijackers (penningmeester), Piet Bakker (publiciteit), Merel Kan (voorzitter) en Robert van Tellingen (documentairemaker).

Voorzitter Merel Kan en documentairemaker Robert van Tellingen spraken over hun project bij Zaanradio en namen afscheid met een filmpje in Monumenten Spreken-stijl.