Sur neutrala lingva fundamento
Komprenante una la alian
La popoloi faros en konsento
Unu grandan rondon familian

Dit een tekst die te lezen is in de Rosmolenbuurt in Zaandam. Op een plaquette aan de gevel van Buurtsuper Van Langelaar aan de Schoolmeestersstraat hangt dit opvallende gedicht. Veel mensen zullen hier wellicht regelmatig langs gekomen zijn zonder er acht op te slaan. Toch vertelt de plaquette iets vertelt over een bijzonder fenomeen, waaraan ook veel Zaankanters plezier hebben beleefd: de taal ‘Esperanto’.

Hoe Esperanto voet aan de grond kreeg in de Zaanstreek. Door Sander Wegereef

Het gedicht op de plaquette is geschreven door de Pool dr. Lejzer Zamenhof. Hij ontwierp een politiek neutrale, internationale taal om mensen uit verschillende landen gemakkelijker met elkaar te laten communiceren. In 1887 publiceerde hij onder het pseudoniem Dr. Esperanto – ‘iemand die hoopt’ – het eerste boek over de taal met de titel: La internacia lingvo (de internationale taal). De taal werd echter bekend onder Zamenhofs pseudoniem en kreeg zo de naam Esperanto.

Het was een mengelmoes van verschillende Europese talen en kreeg een makkelijke grammatica zodat het vlug te leren was. Rond 1900, een tijd waarin het politiek broeide in Europa, won de taal snel aan populariteit. Juist door de politieke spanningen ontstond een tegenbeweging van mensen die probeerden de vrede te bewaren door met elkaar in gesprek te blijven. Een universele taal was daarbij een mooi hulpmiddel.

Er was zelfs even sprake van het oprichten van een speciale neutrale staat, waar Esperanto de officiële taal zou worden. Het ministaatje Neutraal Moresnet bij het toenmalige Vierlandenpunt onder Vaals werd daarvoor aangewezen. Het landje zou Amikejo gaan heten, vrij vertaald ‘plaats van vrienden’. Er werd zelfs een speciaal volkslied gecomponeerd, de Amikejo-mars. Helaas gooide het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog in 1914 roet in het eten. Duitsland bezette het staatje en de Esperantostaat is er nooit gekomen.

Toch had Esperanto in de tussentijd in Nederland voet aan de grond gekregen, ook in de Zaanstreek. In 1912 werd in Zaandam de eerste Zaanse Esperanto Vereniging opgericht door een bouwvakker, een houtbewerker, een arbeider en een kapper. Dat geeft meteen aan hoe de taal mensen uit verschillende lagen van de bevolking met elkaar verbond. Vanuit deze vereniging volgde al snel de oprichting van zusterverenigingen in de andere Zaangemeenten.

Vooral onder Zaanse fabrieksarbeiders, die na de lagere school al op jeugdige leeftijd waren gaan werken, betekende het leren van de taal een enorme verbreding van hun horizon. Doorgaans kwamen op hun spaarzame vrije dagen niet veel verder dan een fietstocht naar pakweg Wijk aan Zee of Schoorl. Er ontstonden in de Zaanstreek dan ook een aantal afdelingen van de Bond van Arbeiders-Esperantisten, terwijl er ook een aantal afdelingen van de Katholieke organisatie Nederlanda Katoliko in de Zaanstreek neerstreek.

In 1975 werd het Esperanto-Centrum Zaanstreek, met als doel de gemeenschappelijke presentatie van de taal. Voor de Zaanse Gezinsbode ontwierp de Wormerveers hoofdonderwijzer J. Hogenkamp een schriftelijke cursus, die de basis zou vormen voor de cursus die door de landelijke vereniging jarenlang werd gebruikt voor Nederland en Vlaanderen.

De plaquette in de Schoolmeesterstraat hangt er niet zomaar. Melkboer (en later kruidenier) Van Langelaar was namelijk een fanatiek Esperantist. Hij leerde de taal door woordenlijstjes op de melkbussen te plakken. Terwijl hij door de stad reed met zijn melkwagen, leerde hij het Esperanto uit zijn hoofd. Zo werd die taal een onderdeel van zijn leven. De plaquette is opgehangen op 3 december 1987 ter gelegenheid van het 65-jarig bestaan aan de winkel. Ook wie de taal niet machtig is, zal toch woorden herkennen en de strekking – dat je door het leren van de universele taal elkaar beter zult begrijpen en dat je deel zult uitmaken van een grote familie – begrijpen.

Een andere Zaankanter die een belangrijke rol gespeeld heeft in het verspreiden van de kennis over het Esperanto, was Jacobus Klaas (Ko) Hammer. Hij schreef diverse publicaties in en over het Esperanto, waaronder in 1969 Jamborea lingvo, een leerboekje voor padvinders. Daarnaast was hij als secretaris betrokken bij de landelijke Esperanto Vereniging. Bovendien was hij redacteur bij Fen-X, het ledenblad van de vereniging. Ko Hammer overleed in 2011.

‘La Estonto estas Nia’, de toekomst is aan ons; dat was de naam van de eerste Esperanto Vereniging in Nederland, die in 1905 werd opgericht. Hoe groot die toekomst voor het Esperanto ruim een eeuw later nog is, valt te bezien. Naar schatting zijn er nog circa duizend mensen in Nederland die de taal spreken, al heeft de Facebookpagina van de Esperanto Vereniging toch nog een kleine 1700 likes… Een Zaanse afdeling van de vereniging is er niet meer, al zijn er landelijk nog twintig lokale groepen actief, waarvan vijf in Noord-Holland.

Alle foto’s Collectie Gemeentearchief Zaanstad, tenzij anders vermeld. Foto linksboven: Esperanto cursus van het Instituut voor Arbeiders Ontwikkeling in april.